نویسنده: محمد علی خسروی
دیدگاه غالب پژوهشگرانی که در ایران به مبحث سند پرداخته‌اند، دیدگاهی یک جانبه و عمدتا تاریخی است. از این منظر، پژوهنده هر سند را تنها، از آن جهت مورد بررسی قرار می‌دهد که به کمک آن بتواند درباره‌ی یکی از رجال یا یک موضوع تاریخی آگاهی تازه‌ای به دست آورد. به همین دلیل فرامین و مکاتبات حکومتی بیش از دیگر انواع سند، توجه اهل پژوهش را به خود جلب کرده است. نگاهی گذرا به مجموعه‌ی اسناد و مقالات چاپ شده در این باب مؤید این مدعاست.
بازخوانی، ویرایش و تصحیح متن اسناد اگرچه امری مهم و لازم است و می‌تواند زمینه را برای پژوهشهای ثانویه فراهم کند – و متأسفانه حتی در این زمینه نیز تاکنون شیوه‌ای یکسان ارائه نشده است – اما بسنده کردن به آن راه را برای پژوهشهای عمیق‌تر خواهد بست و ما را به نوعی سهل‌انگاری و سطحی‌نگری خواهد کشاند.
اسناد حوزه‌ی وقف اگرچه از حیث توجه پژوهندگان، در رتبه‌ای پس از احکام و مکاتبات دیوانی، قرار می‌گیرد، اما جالب است بدانیم، تا پیش از انتشار مجله‌ی وقف؛ میراث جاویدان، (یعنی حدود ده سال پیش) در ایران کمتر از چهل وقف‌نامه منتشر شده بود. دیگر اسناد مرتبط با وقف چون حبس‌نامه، استشهادیه، وصیت‌نامه، هبه‌نامه و… یا اصلا مورد توجه واقع نشده و یا به ندرت به آنها پرداخته شده است و این در حالی است که در ایران دست کم بیست هزار وقف‌نامه وجود دارد که هر کدام به تنهایی یا در کنار اسناد هم‌عصر یا هم منطقه‌ی خود، می‌تواند منبعی منحصر به فرد و دارای ارزش پژوهشی بسیار باشد.
بدین‌رو بر آن شدیم تا برای توجه دادن پژوهندگان جوان و تأکید بر منظرهای مغفول مانده در باب اسناد و بخصوص اسناد وقف، شماره‌ای از مجله را با تکیه بر موضوع سندشناسی منتشر نماییم.
دانش سندشناسی، امروز شاخه‌ی علمی مستقلی به حساب می‌آید. از این دیدگاه علاوه بر پرداختن به جنبه‌های تاریخی، ادبی، اقتصادی، جغرافیایی، باستان شناسی، معماری، نسب شناسی و غیره در هر سند، توجه به صورت سند نیز خود موضوعی مهم برای پژوهش است. رکن اساسی نگاه سند شناسانه از یک سو نگاه نقادانه به سند است برای
دریافت درستی و نادرستی آن و از سوی دیگر نگاه تیزبینانه به صورت اسناد است برای دریافت بسیاری از نکات، آداب و روشهایی که در طول زمان و در تولید یک سند دخیل بوده و می‌تواند برای هر دوره و منطقه یک ویژگی شمرده شود.
دانش سندشناسی سعی دارد تا با بررسی، طبقه‌بندی و تحلیل صورت و محتوای اسناد به تدوین، بازسازی و شناخت اصولی بپردازد که بتواند ملاک نقد و بررسی اسناد قرار گیرد.
به عنوان نمونه در حوزه‌ی اسناد وقف می‌توان موارد زیر را از اهداف و یا بخشی از پژوهشهای سندشناسی برشمرد.
شناخت دقیق ویژگیهای انواع سندهای مربوط به موقوفات (وقف‌نامه، حبس‌نامه، نذرنامه، نماء وقف، استشهادیه، اقرارنامه، هبه‌نامه، اجاره‌نامه، حکم تولیت، رأی دادگاه و…) و نشان دادن تفاوت‌های صوری و سبکی هر کدام.
تدوین راهکارهای شناخت درست اسناد از جهت اصل بودن، رونوشت‌های ثانویه، رونوشت‌های غیر مصدق، خلاصه‌ی سند و… و ارزشگذاری هر کدام.
تدوین و تألیف منابعی برای شناخت علمی کاربرد خطوط، زبان‌ها و اصطلاحات به کار گرفته شده در اسناد و نیز شناخت اوزانها و مقیاسها به تفکیک دوره‌های مختلف و محدوده‌های جغرافیایی.
پژوهش در باب مراکز تولید سند، محاضر و علمای هر منطقه در طول تاریخ.
شیوه‌های نسخه‌برداری، تأیید اسناد و رسوم مربوط به آن چون سجل‌نویسی و سبک شناسی عبارات رایج آن.
استفاده از مهر و سیر تحول آن در اسناد.
سبک شناسی نگارشی، صفحه‌آرایی و شناخت انواع کاغذ و تزیین و اندازه‌ی اسناد در ادوار و مناطق مختلف.
آشنایی هرچه بیشتر پژوهندگان و دست اندرکاران امور اوقاف با وجوه مختلف موضوع سندشناسی می‌تواند به ایجاد هرچه بهتر زمینه‌های لازم برای امور پژوهشی چون تهیه‌ی فهرستهای دقیق و همه‌جانبه منتهی گردد و شیوه‌های عملی و علمی
طبقه‌بندی اطلاعات و نگهداری اسناد را نیز به ما آموخته و اطلاعات ما را از محتویات اسناد وقف ایران که متأسفانه اکنون بسیار محدود و ناکافی است، بیشتر کند.
پرداختن به اصول سندشناسی بخصوص برای سازمان اوقاف و امور خیریه، حتی در امور اداری نیز امری حیاتی و کاربردی است. آگاهی از سوابق تاریخی و تحولات یک موقوفه، رفع ابهام‌های مربوط به اسامی جغرافیایی در بسیاری از اسناد موجود و نویافته، نسب شناسی خاندان واقفان و متولیان به منظور تعیین تولیت و حل اختلافات و مشکلات مربوط به آن و نیز منطبق کردن اوزان و مقیاسهای دوره‌ها و مناطق مختلف با مقیاسهای امروزین از جمله‌ی این امور است که بدون برخورد علمی و برنامه‌ریزی درست هرگز ممکن نیست.
از همه مهمتر با توجه به حیات جدی وقف در جامعه‌ی ما و نیز تلاش ارزنده‌ای که برای شناسایی و احیای موقوفات از همان ابتدای انقلاب اسلامی انجام گرفته و اسناد بسیاری در این مدت از کنج انزوا به در آمده است، نیاز برخورد کارشناسانه و علمی برای نقد اسناد را ضروری‌تر می‌سازد. چرا که اسناد وقف در طول تاریخ به خاطر دربرداشتن منافع مالی همیشه در معرض دو خطر بزرگ خدشه‌دار شدن اسناد اصیل و نیز جعل سند بوده و هست.
منبع: میراث جاویدان
