حقوق والدین از نظر اسلام
یکی از دستورات حقوقی اسلام رعایت حقوق والدین است که خداوند در آیات مختلف قرآن به آن اشاره فرموده است. در پنج جای قرآن، بعد از توحید، احترام به والدین ذکرشده است. و از این تعبیرها استفاده می‌شود که میان این دو ارتباط تنگاتنگ و پیوندی عمیق وجوددارد. در حقیقت می‌توان گفت که چون بزرگترین نعمت، نعمت حیات و هستی است، که آن نیز از ناحیه خداست، در مراحل بعد به پدر و مادر ارتباط پیدا کرده است. زیرا که فرزند حیات خودرا مدیون پدر و مادر است. بنابراین ترک حقوق آنها در ردیف شرک به خداوند آمده است.
1. ارزش پدر و مادر:
از آنجایی که اصل وجود هر انسانی از پدر و مادر است و هر شخصی در واقع ادامه همان پدر و مادر و از شاخه‌های آنهاست، می‌توان گفت که در میان پیوندهای خویشاوندی و اعضاء خانواده، هیچ کس به اندازه پدر و مادر به انسان نزدیکتر نیست. همچنان که هیچ کس به اندازه آنها با انسان مهربانتر نیست. بنابراین ارزش و احترام آنها از همه خویشاوندان بالاتر است. آنها هستند که در آن دوران ضعف و ناتوانی کودک، به طوری که حتی نمی‌تواند مگسی را هم از خودش براند، غذا را چگونه و از کجا تهیه کند و نمی‌تواند خود را از گرما و سرما و از خطرات گوناگون حفظ نماید،باتمام وجودازاوحمایت ومحافظت می کنند. آری در این دوران ناتوانی و ضعف و احتیاج، این پدر و مادر هستند که با مهربانی هر چه تمامتر و با علاقه فراوان از این موجود مراقبت می‌کنند و همه چیز خود را فدای او می‌سازند. بنابراین نقش حیاتی و بسیار ارزشمند پدر و مادر در رشد فرزند بر کسی پوشیده نیست و فرزندان که در اثر زحمت‌های طاقت‌فرسای والدین خود بزرگ می‌شوند و به جایی می‌رسند، لازم است زحمت‌هایی که پدر و مادر برای بزرگ کردن او تحمل نموده‌اندرا فراموش نکنند و ارزش و مقام پدر و مادر را بشناسند و بدانند که وجود آنها، پس از خداوند، از وجود پدر و مادر است.
2. احترام به پدر و مادر و اطاعت از آنها از دیدگاه قرآن:
قرآن کریم در جاهای مختلف مسأله احترام به پدر و مادر را یادآوری کرده است. از جمله در سوره مبارکه إسراء آیات23 و 24،قرآن می‌فرماید: «و قضی ربک ألا تعبدوا الا ایّاه و بالوالدین احسانا. اما یبلغنّ الکبر احدهما أو کلاهما فلا تقل لهما افٍِ و لاتنهرهما و قل لهما قولاً کریماً و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب ارحمهما کما ربّیانی صغیراً»
«پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از آنها یا هر دوی آنها نزد تو به سن پیری برسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار. و بر آنها فریاد نزن و گفتار سنجیده و لطیف به آنها بگووهمیشه پروبال تواضع وتکریم راباکمال مهربانی نزدشان بگستران وبگوپروردگاراچنانکه پدرومادر،مراازکودکی به مهربانی پرورانده اندتودرحق آنها رحمت ومهربانی فرما ».
در حقیقت این آیات، قسمتی از ریزه‌کاری‌های برخورد مؤدبانه و فوق‌العاده احترام‌آمیز فرزندان نسبت به پدران و مادران را بازگو می‌کند:
الف) از یک سو انگشت روی حالات پیری آنها که در آن موقع از همیشه نیازمندتر به حمایت و محبت و احترام‌اند، گذارده و می‌فرماید: کمترین سخن اهانت‌آمیز را به آنها مگو. و پیوسته یار و یاور آنها باشید.
آیافرزندان صبر و حوصله کافی برای نگهداری احترام‌آمیز از چنین پدر و مادری را دارند؟ و یا هر زمان با نیش زبان و با کلمات سبک و اهانت‌آمیز و حتی گاه با تقاضای مرگ او از خدا، قلبش را می‌فشارند و آزار می‌دهند؟!
ب) از سوی دیگر قرآن می‌فرماید: در این هنگام به آنها اُف مگو.
أف به معنای چیز کوچک و کم‌ارزش است. یعنی به آنها اظهار ناراحتی و ابراز تنفر مکن و باز اضافه می‌کند با صدای بلند و اهانت‌آمیز و داد و فریاد با آنها سخن مگو. و با آنها با قول کریم و گفتار بزرگوارانه سخن بگو که همه‌ی آنها نهایت ادب سخن را می‌رساند که زبان، کلید قلب است.
ج) سرانجام می‌گوید: حتی موقعی که به سوی درگاه خدا روی می‌آوری، پدر و مادر را «زنده باشندیانباشند» فراموش مکن و تقاضای رحمت پروردگار برای آنها بنما. و بگو: خداوندا همانگونه که آنها در کودکی مرا تربیت کردند، تو مشمول رحمتشان فرما.
3. نیکی به والدین درادیان گذشته:
امر به نیکی، احترام و خدمت‌گذاری به پدر و مادر نه تنها در اسلام سفارش شده، بلکه درادیان گذشته هم به پیامبران و رسولان الهی، به این عمل نیک و پسندیده امر شده است. نمونه آن را در اقوام بنی‌اسرائیل مشاهده می‌کنیم. «و اذ أخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لاتعبدون الا الله و بالوالدین احساناً» «ما از بنی اسرائیل پیمان گرفته‌ایم که غیر خدا را عبادت نکنند و به والدین احسان و نیکی نمایند …».[1]
خداوند کریم در این آیه شریفه هم ، مردم بنی‌اسرائیل را به اطاعت از خود که خالق کائنات و نظام هستی است، امر می‌نماید و سپس به احسان و نیکی به پدر و مادر امر می‌کند.
خداوند مهربان و هستی‌بخش در جای دیگر در ستایش حضرت یحیی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید:
«و کان تقیّاً و برّاً بوالدیه و لم یکن جباراً عصیّاً»[2]
«و حضرت یحیی انسان باتقوی و خدا ترس بود و نسبت به پدر و مادر نیکوکار بود و هرگز گردنکش و نافرمان نبود».
در این آیه شریفه علاوه بر اینکه ثابت می‌کند که احترام به والدین از ضروریات شریعت است، نکته ظریف دیگری را هم برای انسان‌های متدبر و متفکر روشن می‌سازد که یک ارتباط روشن بین تقوی و نیکی به پدر و مادر وجود دارد، بنابراین انسان خدا ترس، نیکی به والدین را جزء جدایی ناپذیر اعتقاد خودفرض می‌کند. لذا هر شخص با تقوایی به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد.
4. حد نصاب اطاعت از والدین:
«لاطاعهَ لمخلوقٍ فی معصیه الخالق»[3]
«اطاعت از بندگان خدا در معصیت خالق جایز نیست».
امروالدین به محرمات و نهی والدین از واجبات الهی تأثیرندارد. اما در مستحبات ، مباحات ، مکروهات و واجبات کفایی ، اگر باعث آزار و اذیب آنان می‌شود باید اطاعت کرد. و اگر با اوامر و نواهی آنان مخالفت شود، از گناهان کبیره محسوب میگردد. و از عقوق والدین شمرده می‌شود.
البته از جهات فقهی، اطاعت از والدین در بعضی از امور مهمّ که باعث عُسر و حرج یا ضرر دنیوی و یا اخروی فوق‌العاده می‌شود، لازم نیست. مانند اینکه فرزند را از ازدواج نهی کنند در حالی که فرزند نیاز مبرم به ازدواج دارد و اگر ازدواج نکند، دچار گناه می‌شود و ایمان خود را از دست می‌دهد. و یا اینکه امر به طلاق و جدایی از همسر کنند، در حالی که جدایی زن و مرد، باعث از هم پاشیدگی شیرازه زندگی و نابودی خانواده و فرزندان می‌شود. در این گونه موارد امر و نهی پدر و مادر، قابل اجرا نیست. مگر اینکه آنها مصالح و مفاسد بزرگی را در نظر داشته باشند که در این صورت فرزند باید عاقلانه عمل نماید.
5. آثار وضعی نیکی به پدر و مادر:
همان‌طوری که خوردنیها و آشامیدنی‌ها، دارای خواص و آثار وضعی هستند و خواه ناخواه آثارشان را در جسم و روان انسان می‌گذارند، برخی اعمال وکردارهای انسان نیز چنین است. اعمال صالح و نیکو، دارای آثار خوب و کردارهای بد و زشت، نتایج ناپسند از خود به یادگار خواهند گذاشت. این مطلب با کمال صراحت و روشنی از آیات قرآن و روایات استفاده می‌شود. بنابراین همان‌طوری که غم و غصه با آنکه مربوط به فکر و روان است، بدن را لاغر و نحیف می‌سازد و موجب زخم معده و اختلال دستگاه گوارش میگردد، همچنین نیکی به پدر و مادر علاوه بر ثواب و عقاب در جهان واپسین، در همین جهان نیز نتیجه‌اش عاید انسان می‌شود. از جمله آثار:
1 . طول عمر: در حدیثی از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ آمده است: هر کس دوست دارد عمرش طولانی و روزیش زیاد گردد، باید به پدر و مادرش نیکی کند، چرا که نیکی به آنان ، اطاعت و بندگی خداوند شمرده شده است. (بحار، ج 74، ص 85).
2 . دیگر اثر دنیوی نیکی به پدر و مادر، رفتار پسندیده و روش زیبای فرزندانشان با او می‌باشد. افرادی که حقوق والدین خود را حفظ و اداء می‌نمایند، فرزندانشان هم نسبت به آنان صالح و وظیفه‌شناس بوده و حقوق الهی را در حق ایشان رعایت می‌نمایند.
3 . در میان فامیل و طایفه‌شان، محبوب و عزیز بوده و در دلهای آنان جایی برای خود باز می‌کنند.
4 . دیگر فایده نیکی، آسانی جان دادن در هنگام مرگ است.
پس نتیجه اینکه: مقتضای انسانیت، احترام به والدین است و این قانون کلی برای جامعه انسانی است و عقل هر انسان عاقلی چنین حکم می‌کند و با حکم شرع مقدس هماهنگ است که پدر و مادری که همه امکانات خویش را در رشد و تربیت و بالندگی فرزندان به کار می‌گیرند و با کمال اخلاص، عشق و محبت، فرزندانشان را با شیره جانشان پرورش می‌دهند، حق عظیمی بر گردن فرزندان پیدا می‌کنند تا فرزندان با آن همه زحمات و مشقات بی‌حد و حصر والدین، گامی در جهت جبران قسمتی از خدمات آنان بردارند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. حقوق والدین، سید جعفر میرعظیمی.
2. حقوق والدین از دیدگاه اسلام، سید مهدی علوی.
3. حقوق و عقوق والدین، مهدی احمدی.
4. پدر و فرزند، سید محمدتقی حکیم.
پی نوشت ها:
[1]. بقره/83.
[2]. مریم/14.
[3]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 16، ص 25.
