سوره قدر، در مکّه نازل شده و همانند دیگر سوره‌های مکّی، آیاتش کوتاه و موزون است.
این سوره، با اشاره به نزول قرآن در شب قدر آغاز و با بیان اهمیّت آن شب نزد خداوند و برتری آن بر هزار ماه ادامه و با سلام و درود الهی پایان می‌پذیرد. روایات متعدّدی در فضیلت تلاوت این سوره بعد از سوره حمد در نماز وارد شده است و به کسی که آن را در نماز واجب بخواند، خطاب می‌شود: «غفرالله لک ما مضی فاستأنف العمل» خداوند گذشته تو را بخشید، از نو آغاز کن.
امام‌رضا علیه السلام فرمود: کسی که در زیارت قبور مؤمنین، سوره قدر را هفت مرتبه بخواند، خداوند آن مردگان و کسی که این سوره را تلاوت کرده است، می‌آمرزد.

تفسیر سوره قدر
سوره قدر، مکّی است و پنج آیه دارد:
إنا أنزلناه فی لیله‌القدر[1] و ما ادراک ما لیله القدر[2] لیله القدر خیر من ألف شهر[3] تنزل الملئکه والروح فیها بإذن ربهم من کل امر[4] سلام هی حتی مطلع‌الفجر[5].

ترجمه آیات
به نام خداوند رحمان و رحیم. ما این قرآن عظیم‌الشان را (که رحمت واسع و حکمت جامع است)، در شب قدر نازل کردیم(1).
و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟(2).
شب قدر (در مقام و مرتبه)، از هزار ماه بهتر و بالاتر است(3).
در این شب، فرشتگان و روح (یعنی جبرئیل)، به اذن خدا از هر جانب نازل می‌شوند(4).
این شب، رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه(5).

بیان آیات
این سوره، نزول قرآن در شب قدر را بیان می‌کند، و آن شب را تعظیم نموده از هزار ماه بالاتر می‌داند، چون در آن شب، ملائکه و روح نازل می‌شوند، و این سوره، هم احتمال مکی بودن را دارد، و هم می‌تواند مدنی باشد، و روایاتی که درباره سبب نزول آن از امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) و از دیگران رسیده خالی از تایید مدنی بودن آن نیست، و آن روایاتی است که دلالت دارد بر اینکه این سوره بعد از خوابی بود که رسول‌خدا(ص) دید، پیامبر در خواب دید که بنی‌آمیه بر منبر او بالا می‌روند، و سخت اندوهناک شد، و خدای‌ تعالی برای دل تسلای ایشان و رفع اندوهش، این سوره را نازل کرد (و در آن فرمود شب قدر بهتر از هزار ماه حکومت بنی‌امیه است).

إنا أنزلناه فی لیله القدر
ضمیر در انزلناه به قرآن برمی‌گردد، و ظاهرش این است که: می‌خواهد بفرماید همه قرآن را در شب قدر نازل کرده، نه بعضی از آیات آن را. مؤیدش هم این است که تعبیر به انزال کرده، که ظاهر در اعتبار یکپارچگی است، نه تنزیل که ظاهر در نازل کردن تدریجی است.
و در معنای آیه مورد بحث، آیه زیر است که می‌فرماید: والکتاب المبین إنا أنزلناه فی لیله المبارکه(1)، که صریحاً فرموده همه کتاب را در آن شب نازل کرده، چون ظاهرش این است که نخست سوگند به همه کتاب خورده، بعد فرموده این کتاب را که به حرمتش سوگند خوردیم، در یک شب و یکپارچه نازل کردیم.
پس مدلول آیات این می‌شود که قرآن‌ کریم، دو جور نازل شده، یکی یکپارچه در یک شب معین، و یکی هم به تدریج در طول بیست‌وسه سال نبوت که آیه شریفه و قرآنا فرقناه لتقراه علی النّاس علی مکث و نزلناه تنزیلا(2)، نزول تدریجی آن را بیان می‌کند، و همچنین آیه زیر که می‌فرماید: و قال الّذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن جمله ی واحده ی کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا(3).
و بنابراین، دیگر نباید به گفته بعضی(4) اعتنا کرد که گفته‌اند: معنای آیه انزلناه این است که شروع به انزال آن کردیم، و منظور از انزال هم انزال، فرستادن چند آیه از قرآن است، که در آن شب یکباره نازل شد نه همه آن. و در کلام خدای‌ تعالی، آیه‌ای که بیان کند لیله مذکوره چه شبی بوده دیده نمی‌شود بجز آیه شهر رمضان‌الَّذی انزل فیه‌القرآن(5) که می‌فرماید: قرآن، یکپارچه در ماه رمضان نازل شده، و با انضمام آن به آیه مورد بحث معلوم می‌شود شب قدر یکی از شب‌های ماه رمضان است، و اما اینکه کدامیک از شب‌های آن است در قرآن چیزی که بر آن دلالت کند نیامده است، تنها از اخبار استفاده می‌شود، که انشاءالله در بحث روایتی بعضی از آنها از نظر خواننده می‌گذرد.
در این سوره، آن شبی که قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهرا مراد از قدر تقدیر و اندازه‌گیری است، پس شب قدر، شب اندازه‌گیری است، خدای‌تعالی در آن شب حوادث یک سال را یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر می‌کند، زندگی، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایی دیگر از این قبیل را مقدر می‌سازد، آیه سوره دخان هم که در وصف شب قدر است بر این معنا دلالت دارد: فیها یفرق کل امر حیکم امرا من عندنا انا کنا مرسلین رحمه من ربک(6)، چون فرق، به معنای جداسازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‌ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‌گیری مشخص سازند.
و از این استفاده می‌شود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی که قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلکه با تکرر سنوات، آن شب هم مکرر می‌شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدری هست، که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد، اندازه‌گیری و مقدر می‌شود.
پس حاصل آیات مورد بحث به طوری‌ که ملاحظه کردید این شد که شب قدر بعینه یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان از هرسال است، و در هرسال، در آن شب همه امور مقدر می‌شود، البته منظورمان از جهت اندازه‌گیری است، خواهید گفت پس هیچ امری از آن صورت که در شب قدر تقدیر شده باشد در جای خودش با هیچ عاملی دگرگون نمی‌شود؟ در پاسخ می‌گوییم: نه، هیچ منافاتی ندارد که در شب قدر مقدر بشود ولی در ظرف تحققش طوری دیگر محقق شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، امری است، و دگرگونی در تقدیر، امری دیگر است، همچنان‌ که هیچ منافاتی ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولی مشیت الهی آن را تغییر دهد، همچنان‌ که در قرآن کریم آمده: یمحوالله ما یشاء و یثبت و عنده ام‌الکتاب(7).

بحث روایتی
در تفسیر برهان از شیخ طوسی از ابوذر روایت آورده که گفت: به رسول‌خدا(ص) عرضه داشتم یا رسول‌الله، آیا شب قدرشبی است که در عهد انبیاء بوده و امر بر آن نازل می‌شده و چون از دنیا می‌رفتند، نزول امر در آن شب تعطیل می‌شده است؟ فرمود: نه، بلکه شب قدر تا قیامت هست(8).
مؤلف: در این معنا، روایات زیادی ازطرق اهل سنت نیز آمده(9).
و درمجمع‌البیان است که از حماد بن عثمان از حسان‌ ابن ابی ‌علی نقل شده که گفت: از امام‌صادق(ع) از شب قدر پرسیدم، فرمود: در نوزدهم رمضان و بیست ‌و یکم و بیست‌ و سوم، جستجویش کن(10).
مؤلف: در این معنا هم روایات دیگری هست.
پس معلوم شد، آنچه همه روایات مختلفی که از ائمه اهل‌بیت(ع) وارد شده در آن اتفاق دارند این است که: شب قدر تا روز قیامت باقی است، و همه ‌ساله تکرار می‌شود، و نیز لیله القدر شبی از شب‌های رمضان، و نیز یکی از سه شب نوزده و بیست‌ویک و بیست‌وسه است.

نکته‌ها:
خداوند، امور عالم را ازطریق فرشتگان و با واسطه آنان به انجام می‌رساند، لذا در بسیاری از آیات قرآن، فعل‌ها و ضمیرهای مربوط به خداوند به صورت جمع آمده است. چنانکه درآغاز این سوره می‌فرماید: «إنّا أنزلناه» ما قرآن را نازل کردیم.
براساس نظر مفسّران، قرآن دوبار نازل شده است. یکبار به صورت یکپارچه در شب قدر که این سوره به آن اشاره دارد، و بار دیگر به صورت تدریجی در مدّت بیست‌وسه‌سال دوره رسالت پیامبر.تعبیرات قرآن نیز درباره نزول این کتاب آسمانی دوگونه است. برخی با واژه «أنزلنا» از ریشه انزال به معنای نزول دفعی آمده،و برخی دیگر با واژه «نزّلنا» از ریشه تنزیل به معنای نزول تدریجی آمده است.
از انضمام آیه «إنّا أنزلناه فی لیله‌القدر» با آیه «شهر رمضان الّذی أنزل فیه‌القرآن»، معلوم می‌شود که شب قدر در ماه رمضان است،امّا اینکه کدام‌یک از شب‌های ماه رمضان است، در قرآن،چیزی بر آن دلالت ندارد و در روایات نیز به صورت مردّد میان یکی از سه شب آمده است. چنانکه از امام‌صادق علیه السلام درمورد شب قدر پرسیدند: آن حضرت فرمود: در شب نوزدهم، بیست‌ویکم، و بیست‌وسوم رمضان جستجویش کن.البتّه معروف میان اهل‌سنّت،آن است که شب بیست‌وهفتم رمضان،شب قدر است.

پی‌نوشت:

1.سوگند به کتاب مبین، ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم. سوره دخان، آیه3.
2.آنانکه کافر شدند گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل نشد، بله یکباره نازل نکردیم، تا قلب تو را ثبات و آرامش بخشیم، و بدین‌ منظور، آیه‌آیه‌اش کردیم. سوره فرقان، آیه32.
3.مجمع‌البیان، ج10، ص518.
4.در آن شب، هر حادثه‌ای که باید واقع شود، خصوصیاتش مشخص و محدود می‌گردد، این امری ست‌خلف ناپذیر، امری است از ناحیه ما که این ماییم فرستنده رحمتی از ناحیه پروردگارت. سوره دخان، آیه6.
5.سوره بقره، آیه185.
6.در آن شب، هر حادثه‌ای که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود می‌گردد،این امری است تخلف‌ناپذیر، امری است از ناحیه ما که این ماییم فرستنده رحمتی از ناحیه پروردگارت.سوره دخان، آیه6.
7.خدا هرچه را که از مقدرات بخواهد، محو، و هرچه را بخواهد،اثبات می‌کند، و کتاب تغییرناپذیر نزد او است. سوره رعد، آیه39.
8. تفسیرالبرهان، ج4، ص488، ح26.
9. الدرالمنثور، ج6، ص371.
10.مجمع‌البیان، ج10، ص519.
منبع:ماهنامه قدر،شماره22