در فرهنگ دینی هر صدقه و انفاقی مقبولیت ندارد، بلکه صدقه ای مورد قبول حق قرار می گیرد که آداب و شرایط انفاق بطور کلی رعایت شود، از جمله آداب و شرایط اینکه:
1- رضایت خدا رعایت شود: خلوص نیت روح و خاصیت عمل است، هر چه در صدقات نیت انسان پاک تر و خالص تر باشد، ارزش عمل بیشتر است، بی جهت نیست که چند قرص نان اهدائی اهل بیت (علیهم السلام) به یتیم و مسکین و اسیر غوغایی در قرآن و روایت اسلامی بر پا کرده، ولی بعضی ها میلیون ها پول و ثروت این طرف و آن طرف خرج می کنند، ولی هیچ اثر مثبتی بر آن ها مترتب نمی شود، خودنمایی، ریاکاری و چشم و هم چشمی آفت بزرگ صدقات است.
در زمان امیرالمؤمنین (ع)، رئیس یکی از قبایل، شتری کشت و گوشت آن را بین مردم تقسیم کرد، رئیس قبیله دیگر چون چنین دید، او هم شتری کشت و بذل و بخشش کرد. رئیس قبیله اول این بار دو شتر کشت و همینطور رؤسای این دو قبیله به چشم و هم چشمی یکدیگر تعداد زیادی شتر کشتند و گوشت آن را انفاق کردند. خبر به امیرالمؤمنین (ع) رسید، فرمودند: تمام شتر را در بیابان بریزند تا حیوانات درنده استفاده کنند، اینها لایق انفاق نیستند.
2- همراه با منت و آزار نباشد: قرآن هشدار می دهد یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا لا تَبطُلوا صَدَقاتِکم باالمَنَّ و الاَذی (1)، صدقات خود را با منت و آزار، باطل نسازید.
اساساً زیبایی صدقه به آن است که با دستانی نوازشگر، صورتی گشاده، لبانی متبسم و گفتاری نیکو صورت پذیرد. به کار بردن کلمات و سخنانی که عواطف و احساسات نیازمند را جریحه دار می سازد، نه تنها آثار و برکات صدقه را از بین می برد، بلکه گناهی از گناهان بزرگ تلقی می شود.
پیامبر عزیز اسلام (ص) می فرمایند: آفهُ السَّخاء المَنّ: آفت بخشش و انفاق، منت گذاشتن است (2). یا در روایت دیگری می فرمایند: حُرمَتِ الجَنهُ علَی المَنّان: بهشت بر کسی که منت گذارد حرام است. از این روایت و روایات مشابه فهمیده می شود، یکی از اعمالی که می تواند انسان را جهنمی کند، صدقه همراه با منت است.
در صدقه، اطعام و انفاق هیچ گونه رفتار تحقیرآمیزی نباید متوجه فقراء شود و این مسئله تا آن جا اهمیت دارد که شخصی خدمت پیامبر اسلام (ص) رسید و عرض کرد می خواهم همه فقرای مدینه را دعوت کنم و از آنها پذیرائی کنم. پیامبر اسلام (ص) فرمودند: این کار شایسته نیست (به خاطر اینکه وقتی همه آنها دور یک سفره می نشینند، هر یک نگاه می کنند می بینند همه فقیر هستند، آنگاه می فهمند که این سفره، سفره ی فقر است و او هم به خاطر فقیر بودنش دعوت شده، لذا ناراحت می شود.) آن شخص عرض کرد، یا رسول الله پس پول دارها را دعوت کنم؟ پیامبر (ص) فرمودند: نه بلکه فقیر و پول دار را با هم دعوت کن.
امیرالمؤمنین (ع) وقتی صدقه می داد و دستش به دست فقیر می خورد، دست خود را می بوسید و می فرمود این دست شرافت دارد.
ائمه (علیهم السلام) ما وقتی چیزی را به فقیری می دادند، دست خود را پائین می گرفتند تا فقیر از دست امام صدقه بردارد، اینقدر برای فقیر کرامت قائل بودند.
3- صدقه باید از اموال و اشیاء مورد علاقه و محبت انسان باشد: قرآن می گوید: لَن تَنالُو البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبُّون (3): حقیقت صدقه وقتی است که از اموال مورد علاقه انسان پرداخت شود.
حقیقت صدقات و انفاقات زمانی آثار و برکات لازم را دربردارند که دو اثر اجتماعی و تربیتی در آنها لحاظ شود. بدیهی است فقدان یکی از این دو اثر می تواند آثار مادی و معنوی صدقات را از بین ببرد. برای روشن تر شدن موضوع به انسانی توجه کنید که توفیق ساختن بیمارستانی را پیدا کرده، اثر اجتماعی این صدقه جاریه این است که بیماران در این بیمارستان معالجه می شوند، دردها درمان می شود، اما این عمل به تنهایی کافی نیست، باید اثر تربیتی و معنوی هم در وجود سازنده ی بیمارستان ایجاد شود و این جنبه ی تربیتی و الهی زمانی محقق می شود که بانی بیمارستان با توجه به آموزه های دینی، اموال مورد علاقه خود را برای رضای حضرت حق جهت ساختن این بناء با عظمت، اهدا کند و با وجود محبت و علاقه نفسانی زیادی که به ثروت و اموال خود دارد جهت قطع این علاقه گام بردارد و از این جهت تحت تربیت معنوی قرارمی گیرد و آثار این تربیت در روح و روان او تعالی و ترقی ارزشی و معنوی را به دنبال دارد.
در اینجا مناسب است، جمله زیبای شهید مطهری نقل شود، ایشان در کتاب آشنایی با قرآن، پیرامون فلسفه انفاق می فرماید: تنها فلسفه انفاق، پر شدن خلاءهای اجتماعی نیست تا برخی این را وظیفه دولت بدانند، بلکه انفاق رابطه ای با ساخته شدن دارد، این که انسان چیزی داشته باشد و از خود جدا کند و مظهر رحمانیت پروردگار واقع شود، نقش بزرگی در ساختن انسان دارد.
اصولاً در اسلام مسأله صدقه فقط بهره برداری مردم بی بضاعت و یا پر کردن شکم گرسنه و پوشاندن بدن های برهنه نیست، بلکه تربیت روح را هم انتظار دارد، اسلام می خواهد فرد با صدقه، روحیه هم دردی، تعاون، سخاوت و سایر ارزش ها اخلاقی را در وجود خود پرورش دهد و بدین وسیله رشد کند و این مهم زمانی محقق می شود که با دست خود از اموال مورد علاقه صدقه داده شود.
شخصی از اصحاب پیامبر (ص) انبار خرمایی داشت، وصیت کرد پس از مرگش، پیامبر عزیز اسلام (ص) همه آن خرماها را به مصرف فقراء برساند، او از دنیا رفت و مطابق وصیتش عمل شد، پیامبر اسلام (ص) آخرین دانه خرما را برداشت و فرمود: اگر این شخص با دست خود این دانه را صدقه داده بود، بهتر از این بود که این انبار خرما توسط من انفاق شود، بدیهی است که یک دانه خرمای موردعلاقه که با دست خود انفاق می کند سخاوت و عاطفه و هم دردی را در انسان ایجاد می کند و در همین حد سبب تکامل او می گردد، علاوه بر این وجود روحیه انفاق و صدقه در آدمی، انسان را از تعدی به حقوق دیگران و کسب حرام جلوگیری می کند، زیرا کسی که به طور مستمر در اندیشه صدقه و انفاق است در فکر تکاثر اموال از راه حرام نمی باشد.
حق تقدم خویشاوندان در صدقه
از آنجایی که خویشان، نفس یکدیگرند و خون و رگ و پوست آنها از یک ریشه می باشد و عزت و سربلندی هر کدام عزّت و سربلندی دیگری است، اسلام سفارشات سازنده ای در رابطه با صله رحم، رسیدگی به مشکلات آن ها و اولویت آن ها در پرداخت صدقات صادر کرده است. پیامبر اسلام (ص) می فرماید: کسی که چند دانه خرما یا قرص نان یا چند دینار را می خواهد، صدقه بدهد. در درجه نخست اگر پدر و مادر محتاج هستند به آنها اهداء کند و در درجه دوم بر زن و فرزند و سپس بر خویشاوندان و در مرحله بعد به دیگران صدقه دهد.
آیا اگر این سخن بلند رسول عزیز اسلام (ص) را مردم مؤمن سرلوحه زندگی خود قرار می دادند و اشخاص در هر فامیلی فقراء فامیل خود را مساعدت می کردند، الان مشکل فقراء تا این حد دل خراش جلوه می کرد؟ چه بسیارند فقیرانی که دارای بستگان و خویشاوندان متموّل و پول دار هستند اما در عین حال از ناحیه کمیته امداد یا بهزیستی و مؤسسات خیریه امرار معاش می کنند، اگر افراد ثروتمند هر فامیلی با توجه به مسئولیت خطیر دینی و خویشاوند خود افراد نیازمند و مستمند فامیل خویش را مساعدت کنند، اوضاع فقراء سمت و سوی دیگری پیدا خواهد کرد. حضرت امام حسین (ع) می فرماید: شنیدم از رسول خدا که فرمود: اِبدأ بِمَن تَعول: اُمُّک و اَباکَ و اُختُکَ و اخاک ثُمَ اَدناکَ فَأدناک (4): صدقه را از خانواده ات شروع کن از مادرت، پدرت، خواهرت، برادرت (اگر آنها فقیر هستند) بعد از اینها به خویشانی که در رتبه بعد قرار دارند.
در روایت دیگر پیامبر اسلام (ص) می فرمایند: لا صَدَقَه و ذو رَحمٍ مُحتاج (5): تا وقتی که خویشان محتاج هستند باید صدقه به آنها برسد و اگر با وجود فقیر در فامیل انسان پولی به غیر فامیل انفاق کند در واقع صدقه کامل نداده است.(6) در روایت دیگر می فرمایند: اِنَّ صَدقهَ علی ذی القُربه یُضَعَّفُ اَجرها مَرَّتین (7): صدقه دادن به خویشاوند، اجرش دو برابر است. در روایت دیگر باز می فرمایند: صدقهُ ذِی الرَّحم علی ذیّ الرّحم صَدقهٌ وصِلَهٌ (8): صدقه فامیل به فامیل نیازمند خود، هم ثواب صدقه دارد و هم ثواب صله ی رحم.
از کودکی فرزندانمان را به صدقه دادن عادت دهیم
صاحب ابن عباد وزیر آل بویه از شخصیت های علمی و دینی این مرز و بوم محسوب می شود، این مرد بزرگ قله ی افراشته ای از علم و عمل به برنامه های دینی و قدسی است، مساعدت او به افراد بی بضاعت، از جمله ی عادات اوست که بفرموده ی خود ریشه در ایام کودکی داشت، از کودکی مادرش او را چنین تربیت کرده بود، از همان اوان طفولیت که برای درس خواندن به مسجد می رفت، هر روز صبح مادرش یک دینار و یک درهم به او می داد و سفارش می کرد به اول فقیری که برخورد کردی صدقه بده، این عمل برای صاحب ابن عباد عادت شده بود و حتی وقتی هم که وزیر شده بود، هیچ گاه سفارش مادرش را ترک نمی کرد، از ترس این که مبادا یک روز صدقه را فراموش کند به خادم که متصدی اتاق خوابش بود دستور می داد هر شب یک دینار و یک درهم زیر بستر خوابش بگذارد و هر بامداد که از خواب بر می خواست، پول را برداشته به اولین فقیر می داد. (9)
برترین صدقه
حال که بحث صدقه در ابعاد مختلف تعریف شد، در این جا این مسئله جای سؤال دارد که مصداق بارز صدقه یا برترین صدقه کدام است. در اینجا روایات بسیار زیادی از پیشوایان مکتبی بیان شده که بهترین صدقه در وقتی است که انسان دچار مشکل مالی شده باشد و با دست خود به فقیر داده شود. امام باقر (ع)می فرماید: برترین صدقه، قوت لایموتی است که انسان تهی دست می پردازد، چرا که خدای متعال فرموده: دیگران را بر خویشتن ترجیح دهند، هر چند خود نیازمند باشند. (10)
امام صادق (ع) می فرماید: صدقه دادن برای توانگر آسان است. اما خدای متعال کسی را که اندک مالی دارد و ازهمان مال صدقه ای می دهد، ستوده و فرموده است: دیگران را بر خود برمی گزینند، در حالی که خود نیازمند است. (11) پیامبر عزیز اسلام (ص) فرمودند: برترین صدقه، صدقه ای است که به خویشاوند کینه ورز داده شود.(12)
از نبی گرامی اسلام (ص) سؤال می شود که افضل صدقات کدام است؟ حضرت فرمودند: برترین صدقه این است که وقتی سالم و تنگ چشم هستی، یعنی به زندگی امیدواری و می ترسی اگر مالت را صدقه دهی فقیر شوی، صدقه دهی و نگذاری تا وقتی که جانت به لب رسید و در آستانه مرگ قرار گرفتی، بگویی این مال را به فلانی دهید و آن مال به فلان شخص دیگر، چرا که در این هنگام چه بگویی یا نگویی مال هایت از فلانی و فلانی می شود.(13)
وجود مبارک امام عصر (عج) در وقت صدقه مقدم شود
صدقاتی که انسان می دهد برای سلامتی، دفع بلا و تعالی خود یا عزیران مثل والدین، فرزندان، برادران و خواهران اوست. از آنجا که وجود مبارک ناموس عصر، منیر آفتاب و ماه، حاضر در قلوب اخیار و غائب از مردمک اغیار، حضرت بقیت الله (عج) برای انسان مؤمن، عزیزترین عزیزان او و حتی عزیزتر از نفس خود اوست، باید انسان مؤمن در تمام دعاها و صدقات و بریّات، سلامتی و دفع آفات را از آن وجود مبارک مقدم بر خود و عزیزان قرار دهد. در تمام دعاها اول برای وجود آن ذی وجود مبارک دعا کند. در تمام صدقات اول نیت سلامتی آن حضرت مدنظر باشد و چرا چنین نباشد و حال آنکه وجود، حیات، دین، عقل، صحت، عافیت و سایر نعمت های ظاهری و باطنی تمام موجودات مکتب خلقت از پرتو وجود آن امام همام است.
مرحوم سید ابن طاوس در کتاب کشف المحجه بعد از اینکه به فرزندش وصیت می کند، تمسک و توسل به وجود حضرت بقیت الله (عج)و محبت آن حضرت را در تمام امور مدنظر داشته باش، می فرماید: در وقت خواندن نماز حاجت مقدم بدار حوائج آن حضرت را بر حوائج خود و در وقت پرداخت صدقه، اول وجود آن حضرت را در نظر بگیر، بعد خود و عزیزانت را، همچنین در دعا کردن، اول برای آن حضرت دعا کن بعد برای خود و عزیزانت و در کتاب امان الاختیار، ایشان، ضمن بیان دعایی که در موقع سفر و پرداخت صدقه باید خواند، متذکر می شود که صدقه ای که در ابتدای سفر، انسان می دهد، باید به نیت سلامتی، طول عمر، دفع بلا از حضرت بقیت الله (عج) باشد. متن آن دعا این است:
اللهمَّ اِنَّ لکَ و مِنک و هی صَدَقهٌ عن مولانا حجه ابن الحَسن… عجَّل الله فرجه و صلَّی علیه و بین یَدَی اَسفاره و حرکاته و سَکناتِه فی ساعاتِ لیلَه و نهارِهِ و صدقهً عمَّن یعنیه اَمره و ما لا یَعنیه امره و ما یَصحَبه و ما یَخلِفَه.
واسطه گری در امر صدقه
از جمله کارهای بسیار ارزشمند که در فرهنگ اسلام از قداست بالایی برخوردار است، واسطه گری در مسائل صدقات است. هستند بسیاری از اغنیا که نیازمندان واقعی را نمی شناسند، اینجاست که مؤسسات خیریه، کمیته امداد و مراکز امدادرسانی به عنوان متولیان این امر، ایفاء نقش می کنند. پیامبر عزیز اسلام (ص) برای این گروه از خیرین و متولیان امر صدقه جمله بسیار زیبایی را بیان نمودند، ایشان می فرمایند: مَن تَصدّقَ، بِصدقه عن رَجُلٍ الی مسکینٍ کانَ لَه مثلُ اَجرهَ وَلَو تَداولَها اَربَعُونَ الفَ انسانٍ ثُمَّ وُصِلت الی المسکینِ کانَ لهم اَجرُ کاملٍ و ما عندالله خیرُ و اَبقی لِلَّذینَ اتَّقوُا و اَحسنوا لو کنتم تَعمَلون (14)
هر کسی صدقه شخصی را به نیازمندی برساند، پاداش او همانند صدقه دهنده است و چنانچه چهل هزار شخص آن را دست به دست دهند تا به شخص درمانده برسد، برای هر یک از آنها پاداش کامل صدقه دهنده خواهد بود. باز در حدیث دیگری می فرماید هر کس صدقه ای را به نیازمند رساند، پاداش او همانند صدقه دهنده است، بدون اینکه از پاداش صدقه دهنده کم شود.(15) و در روایتی از امام صادق (ع) نقل است که فرمودند: ألا و مَن تَصدَّقَ بصدقه فَلهَ بوزن کل درهم مثل جَبَل احد من نعیم الجَنهِ و من مشی بصدقه الی محتاج کانَ لَهُ کَأجرِ صاحِبها من غیرِ اَن ینقُصَ من اجره شَیٌ.(16)
آگاه باشید هر کسی صدقه ای بدهد به وزن هر درهمی مانند کوه احد از نعمت های بهشت به او داده خواهد شد و کسی که صدقه شحصی را برای فقیر ببرد، پاداش این شخص مثل پاداش صدقه دهنده است، بدون اینکه از اجرا صدقه دهنده کم شود.

پی‌نوشت‌ها:

1- بقره (2)/ 264.
2- بحارالانوار، ج 69، ص 389.
3- آل عمران (3)/ 92.
4- بحارالانوار، ج 93، ص 147.
5- جامع المدارک، ج 2، ص 101.
6- بحارالانوار، ج 93، ص147.
7- کنز الاعمال، ج 6، ص 395.
8- جامع الصغیر، ج 2، ص 94.
9- روضات الجنات،ص 105.
10- بحارالانوار، ج15.
11- حشر (59)/9.
12- ثواب الاعمال، ج 18، ص 171.
13- بحارالانوار، ج 96، ص 178.
14- بحارالانوار، ج 96، ص 178.
15- تحریر الوسیله، ج 2، ص 91.
16- امالی شیخ طوسی، ص 259.

منبع: حسین پور، عبدالعلی؛ (1389) صدقه، گلریزان عرشیان، اصفهان، انتشارات حیات طیبه، چاپ اول.