اطعام مؤمنین بخصوص افراد مستمند و نیازمند، سرود تعبد و بندگی انسان های نیک سرشتی است که تقرب و تعالی خویش را به ساحت قدس احدیت در گسترش سفره طعام جستجو می کنند، سیره و روش پیشوایان بزرگ دین، روایات و آیات نورانی قرآن، اطعام را به عنوان جلوه های بزرگ صدقات و مبرات قلمداد نموده و با طرح مسئله اطعام و اکرام میهمان، زیباترین سفره سبز آسمانی را به درون خانه های زمینی گستردند که در اینجا به زوایای این سفره ی آسمانی اشاره می شود:
قال باقر (ع): إنَّ اللهَ عزَّوجلّ یُحبُّ اِطعامَ الطّعامِ و إراقهَ الدّماء. (1) خدای متعال اطعام دادن و ذبح گوسفند را دوست دارد.
قال علی (ع): ما اَکلتَهُ راحَ و ما اَطعَمتَهُ فاح. آنچه بخوری از بین برود و آنچه بخورانی و اطعام کنی فراوان و پر برکت شود.(2)
قال علی (ع): قُوتُ الاَجسادِ الطَعام و قوتُ الاَرواحِ الاِطعام. خوراک بدن ها غذاست و خوراک جان های مؤمن اطعام کردن و غذا دادن به مؤمنین است. (3)
قال صادق (ع): لَئِن اُطعم رَجُلاً من المُسلمین اَحَبُّ الی مِن أن اُطعِمَ اُفقاً منَ الناس قُلتُ و مَا الاُفقُء قال مِائهُ الفٍ اَو یَزیدُون.(4)
امام صادق (ع) می فرماید: اگر من یک مسلمانی را اطعام کنم، نزد من بهتر است از اینکه همه مردم یک افقی را اطعام دهم؛ راوی می گوید: پرسیدم معنای افق چیست؟ حضرت فرمودند: یعنی یکصد هزار یا بیشتر. امام باقر (ع) از رسول اکرم (ص) نقل می کند که پیامبر فرمودند هر که سه تن از مسلمانان را اطعام کند، خدایش از سه بهشت در ملکوت آسمان ها اطعام کند. (یعنی سه باب رحمت الهی به روی او باز می شود). قال صادق (ع): مَن اَطعَم مؤمناً مُحتاجاً کانَ لَهُ یَعدِلُ مِانهَ رَقبهٍ مِن وَلَدِ اِسماعیلَ یَنقَذِها مِنَ الذبح. (5) هر کس مؤمن نیازمندی را اطعام کند، برابر است با آنکه صد تن از فرزندان حضرت اسماعیل را از نابودی نجات دهد.

ثواب اطعام مومن

قال صادق (ع): ما مِن رَجُلٍ یَدخلُ بیتَهُ مُومنینَ فَیُطعِمَها شیعَهُما اِلّا کانَ ذلکَ افضلُ مِن عتق سَمَه (6):
کسی که دو مؤمن را در خانه خود میهمان کند و آنها را سیر کند، ثوابش از آزاد کردن یک بنده بیشتر است.
یا در روایت دیگر مطلبی از امام صادق (ع) نقل شده که اطعام مؤمن را در جایگاهی می بیند که ثواب او را جز در علم خدا نمی توان جستجو کرد و این مطلب به خاطر مقامات و درجات ایمانی میزبان یا میهمان است، لذا امام صادق (ع) در این روایت می فرماید: هر کسی مؤمنی را اطعام کند، ثواب او را جز خدا کسی نمی داند، بعد فرمودند: از وسیله های آمرزش گناهان، اطعام مسلمان گرسنه است. (7)

حق میهمان بالاتر از میزبان

روایت دیگری را حسین ابن نعیم از امام صادق (ع) نقل می کند که با توجه به شرایط زندگی ما که بسیاری از مردم میهمان را مزاحم می دانند و پذیرایی از میهمان فقط جنبه صوری و نه جنبه معنوی و عرفانی دارد، بسیار سازنده است. حسین ابن نعیم می گوید: امام صادق (ع) به من فرمودند: ای حسین آیا برادران شیعه خود را دوست داری؟ گفتم آری، حضرت فرمودند: آیا آنها را به خانه ات دعوت می کنی؟ عرض کردم، من غذا نمی خورم تا تعدادی از آنها در خانه من باشند و با هم غذا می خوریم، امام صادق (ع) فرمودند: در این هنگام فضل ایشان و حق ایشان بر تو بزرگ تر از حق تو بر آنها است. عرض کردم: من آنها را اطعام می کنم، فرشم را زیر پای آنها قرار می دهم، به آنها خدمت می کنم، چطور در این هنگام باز حق آنها بر گردن من بیشتراست؟ حضرت فرمود: زیرا وقتی آنها به منزلت می آیند، رحمت خدا را برای شما می آورند و چون از خانه ات بیرون می روند، گناهان تو و خانواده ات را بیرون می برند. یعنی خدای متعال به واسطه آنها گناهان شما را می آمرزد. (8)
امیرالمؤمنین (ع) وقتی که وارد خانه علاءابن زیاد شد و خانه ی او را بسیار وسیع دید، فرمود این خانه ی وسیع در دنیا به چه کار تو می آید، در صورتی که آخرت به آن محتاج تری؛ بعد فرمود: اگر بخواهی به وسیله همین خانه به آخرت دست می یابی به شرط آنکه در این خانه از میهمان پذیرایی کنی، خویشاوندان را دعوت کنی و به کار آنها رسیدگی کنی، در این صورت به وسیله این خانه به آخرت دست یافته ای. (9)
پیامبر عزیز (ص) اسلام می فرماید: اَلضَّیفُ دَلیلُ الجَنّه. میهمان راهنمای بهشت است.
در روایت دیگری می فرماید: هنگامی که خداوند برای قومی خیری را بخواهد، هدیه ای به آنها می دهد. اصحاب پرسیدند این هدیه چیست؟ حضرت فرمود: خدای متعال میهمان به آن ها می دهد. میهمان با روزی خود وارد می شود و هنگام خروج گناهان اهل خانه را از بین می برد. (یعنی خدای متعال به خاطر تکریم میهمان، گناهان صاحب خانه را می بخشد.) (10)
پیامبر اسلام (ص) در روایت دیگری می فرماید: امت من پیوسته در خیر و خوبی است تا زمانی که با یک دیگر مهربان باشند و امانت را به صاحبش بر گردانند و از حرام دوری کنند و میهمان را گرامی دارند و نماز بخوانند و زکات مال خود را بدهند. اگر چنین نکنند، به قحطی و خشک سالی مبتلا می شوند. (11)
امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: مَن آتاهُ اللهُ مالاً فَلیَصلٌ بهِ القرابَه ولیُحسِن مِنهُ الضِّیافَه: هر که خداوند به او ثروتی عنایت کرد باید با آن ثروت به خویشانش رسیدگی کند و خوب میهمان داری کند.(12)

برکت خانه ای که در آن میهمان رفت و آمد می کند

پیامبر اسلام (ص) فرمودند: کسی که سفره ی طعام برای میهمان تهیه کند، روزی و برکت، سریع تر از سرعت فرو رفتن کارد در کوهان شتر به او می رسد.(13) باز در روایت دیگری می فرماید خیر و برکت به خانه ای که در آن اطعام می شود، سریع تر از سرعت فرو رفتن تیغ در کوهان شتر می رسد. (14)

نکوهش از خانه ای که میهمان وارد آن نمی شود

قال رسول الله (ص): کُلُّ بَیتٍ لا یَدخلُ فیهِ الضَیفُ لا تَدخلهُ المَلائکَه: هر خانه ای که میهمان به آن وارد نشود، فرشتگان وارد آن خانه نمی شود. (15) در روایت دیگری این مطلب به خوبی تبیین شده است که روزی بعضی از اصحاب امیرالمؤمنین خدمت آقا رسیدند و امام را غمگین دیدند. وقتی علت را جویا شدند، حضرت فرمود: هفت روز است که میهمانی بر ما وارد نشده است. (16)

تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمن

اسلام برای مؤمن و شئونات او ارزش و اعتبار قابل توجهی قائل است، از جمله این ها اجابت دعوت مؤمن است که در بعضی از روایات بعنوان ادای حق واجب مؤمن تلقی شده. پیامبر عزیز اسلام (ص) در این رابطه می فرماید: به حاضران و غایبان امت خود سفارش می کنم که دعوت مسلمان را گرچه از فاصله پنج میل باشد، بپذیرند، زیرا این کار جزء برنامه های دین است.(17)
امام صادق (ع) می فرماید: یکی از حقوق واجب مؤمن بر مؤمن این است که دعوت او را بپذیرد. (18)
باز پیامبر اسلام (ص) می فرماید: مِنَ الجَفاء… اَن یُدعیَ الرَّجُلُ الی طَعامٍ فَلا یُجیبَ اَو یُجیبَ فَلا یأکُل (19)
از ادب به دور است که مردی به میهمانی دعوت شود و نپذیرد و یا این که دعوت را بپذیرد و از غذای سفره صاحب خانه نخورد.
باز پیامبر اسلام (ص) می فرماید: اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفند دعوت کند، می پذیرم چرا که این کار جزء دین است. (20)

نهی از پذیرفتن دعوت انسان فاسق

بر خلاف تأکیدات بسیار فراوان، پیرامون اجابت دعوت انسان مؤمن، اجابت دعوت انسان های فاسق مورد مذمت و نهی شدید اسلامی واقع شده، بی گمان این همه تنبه و تنبیه پیرامون این هم به خاطر آثار و تبعات معنوی اجابت دعوت انسان فاسق است. رفت و آمد با انسان های فاسق و اجابت دعوت آنها، نه تنها هم رنگی و هم آوایی با انسان فاسق را به همراه دارد، بلکه خود نوعی تأیید و تشویق انسان فاسق است و از آنجایی که انسان بی دین شئونات دین را در زندگی رعایت نمی کند، قطعاً غذای او هم از حیث معنوی آثار منفی به دنبال دارد.
پیامبر اسلام (ص) می فرماید: خداوند ابا دارد که من از توشه و غذای مشرکین و منافقان استفاده کنم. باز پیامبر اسلام (ص) به ابوذر می فرماید: ای ابوذر از غذای مردمان فاسق تناول مکن. (21) در بعضی از روایات حتی از خوردن غذای انسان بخیل هم نهی شده چرا که غذای انسان بخیل باعث ایجاد درد می گردد. قال رسول الله (ص): طَعامُ السَّخِیِّ دَواءٌ و طعامُ الشّحیحِ داءٌ: غذای انسان بخشنده داروست و غذای بخیل درد است.(22)

نباید خود را برای میهمان به زحمت انداخت

در فرهنگ اسلامی برای میهمان جایگاه بسیار بالا و والایی تبیین شده که در مباحث قبل اشاره شد، اما با این وجود از زحمت طاقت فرسا برای میهمان نهی شده است. پیامبر اسلام (ص) می فرمایند: لا تُکَلِّفوا لِلضَّیف: برای میهمان خود را به زحمت نیندازید.(23) و در روایت دیگر می فرماید: هیچ کس نباید بیش از توانش خود را برای میهمان به زحمت اندازد. (24)
در روایت دیگری امام رضا (ع) می فرمایند: مردی در راه با امیرالمؤمنین (ع) ملاقات کرد و بعد از گفتگو حضرت را به میهمانی دعوت کرد، حضرت فرمودند: به سه شرط می آیم. شرط اول اینکه قول بدهی از بیرون چیزی تهیه نکنی، دوم اینکه هر چه داخل خانه باشد، از همان استفاده کنیم، سوم اینکه به زن و بچه ات اجحاف نکنی، آن شخص قبول کرد و حضرت دعوت او را قبول کرد.(25)
شخصی به نام ابووائل می گوید: من و یکی از دوستانم (بدون دعوت قبلی) به خانه ی سلمان فارسی رفتیم، سلمان فرمود: اگر رسول خدا از تکلّف نهی نکرده بود، خود را برای شما به زحمت می انداختم، سپس مقداری نمک با نان ساده نزد ما آورد، دوستم گفت: کاش در کنار این نمک مقداری هم مرزه بود، سلمان آبدستان خود را گرو گذاشت و مقداری آویشن (مرزه) گرفت، وقتی غذا تمام شد، دوستم گفت: خدا را شکر که به آنچه روزیمان کرد، قناعت کردیم، سلمان فرمود: اگر به آنچه خداوند روزیت کرده بود، قناعت می کردی، هم اکنون آبدستان من گرو نبود. (26)
در روایت دیگر امام صادق (ع) می فرماید: هرگاه برادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذایی که در خانه داری برایش مهیا کن، ولی هرگاه او را دعوت کردی، در پذیرایی از او زحمت بکش. همچنان که از این روایت کاملاً مشخص شد، میهمان اگر ناخوانده بر انسان وارد شود، باید از همان غذایی که در خانه آماده شده استفاده کند، اما اگر از قبل دعوت شد، حتماً باید در حد توان برای او هزینه کرد و در حدی که به تجملات و اسراف منجرنشود، میهمان را تکریم کرد.

مذمت ناچیز شمردن غذای میهمان

در فرهنگ دینی ما مسلمانان برای سفره، آداب بسیار زیاد و سازنده ای مطرح است که رعایت هر یک از آنها می تواند آثار معنوی و مادی را به دنبال داشته باشد، از جمله این آداب این است که میزبان یا میهمان حق ندارند با گفتارهایی چون قابل شما این سفره نیست، برکت و تفضلات الهی را کم رنگ جلوه دهد.
در این رابطه امام صادق (ع) می فرماید: هلاک باد مردی که آنچه را پیش برادرش می گذارد، ناچیز شمارد و هلاک باد مردی که آنچه را برادرش جلو او می گذارد، ناچیز بشمارد. (27) یا پیامبر عزیز اسلام (ص) می فرماید: کَفی باالمَرء اِثماً اَن یَستَقلَّ ما یُقرَّبُ الی اِخوانِه و کفی باالقوُم إثماً اَن یَستقلّوا ما یُقرِّبهُ اِلیهم أخوهم.
برای میزبان همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می گذارد کم شمارد و میهمانان را همین گناه بس که آنچه را برادرشان در برابرشان می گذارد، کم شمارند.(28)

جاهایی که شایسته است ولیمه داده شود

به شکرانه ی نعمتی که خدا به شخصی داده، مستحب است ولیمه دهد و دیگران را در شادی خود سهیم کند.
قال رسول الله (ص): فی وصِیّته لِعلی: یا علیّ لا وَلیمَه اِلا فی خَمس فی عُرسٍ او خُرسٍ او عِذارٍ او وِکارٍ او رِکازٍ: پیامبر اسلام (ص) در سفارشی به علی (ع) فرمودند: ای علی ولیمه در پنج مورد است، برای ازدواج، برای تولد فرزند، برای ختنه کردن، برای ساختن یا خرید خانه و برای بازگشت از مکه. (29)
مرحوم طبرسی در کتاب مکارم الاخلاق از کتاب طب الائمه از امام صادق (ع) نقل کرده که امام فرمودند: درروز هفتم ولادت کودک، نام او را انتخاب کنید، سپس موهای او را تراشیده و هم وزن آن طلا یا نقره صدقه دهید، آنگاه برای او گوسفندی عقیقه کنید، گوشت گوسفند قطعه قطعه شود و پخته شود و گروهی از مسلمانان را به میهمانی دعوت کنید، حال اگر بخواهید گوسفندی را نپخته بین عده ای از فقراء تقسیم کنید اشکالی ندارد، ولی پدر و مادر نوزاد مکروه است از گوشت عقیقه استفاده کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. – کافی، ج 4، ص 51.
2. – غررالحکم، حدیث 9634.
3. – مشکات الانوار، ص 325.
4. – کافی، ج 2، ص 200.
5. – کافی، ج 2، ص 203.
6. – کافی، ج 2، ص 201.
7. – همان.
8. – کافی، ج 2، ص 202.
9. – نهج البلاغه، خطبه 209.
10. – بحارالانوار، ج 75، ص 46.
11. – همان.
12. – نهج البلاغه، خطبه ی 142.
13. – المحاسن، ج 2، ص 390.
14. – همان.
15. – جامع الاخبار، ص 136.
16. – بحارالانوار، ج 41، ص 27.
17. – المحاسن، ج 2، ص 411.
18. – وسایل الشیعه، ج 20، ص 119.
19. – قرب الاسناد.
20. – المحاسن، ج 2، ص 411
21. – وسایل الشیعه، ج 24، ص 274.
22. – بحارالانوار، ج 71، ص 352.
23. – کنزالعمال، حدیث 25875.
24. – کنزل العمال.
25. – عیون اخبار الرضا، ج 2.
26. – بحارالانوار، ج 22، ص 384.
27. – المحاسن، ج 2، ص 415.
28. – المحاسن، ج 2، ص 414.
29. – الفقیه، ج 3، ص 402.
30. – بحار، ج 18، ص 130.

منبع: حسین پور، عبدالعلی؛ (1389) صدقه، گلریزان عرشیان، اصفهان، انتشارات حیات طیبه، چاپ اول.