شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
بیهوده‌گویى
حدیث
الأمالى للصدوق : حدّثنا علیّ بن أحمد الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصّوفی ، عن عبیداللَّه بن موسى الرویانى، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى، عن سلیمان بن جعفرٍ الجعفریّ، قال :
سَمِعتُ موسى بنَ جَعفَرٍ علیهما السلام یَقولُ : حَدَّثَنى أبى ، عَن أبیهِ ، عَن سَیِّدِ العابِدینَ عَلیِّ بنِ الحُسَینِ ، عَن سَیِّدِ الشُّهَداءِ الحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبى طالِبٍ علیهم السلام ، قالَ : مَرَّ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبى طالِبٍ علیه السلام بِرَجُلٍ یَتَکَلَّمُ بِفُضولِ الکَلامِ ، فَوَقَفَ عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ :
إنَّکَ تُملى عَلى حَافِظَیکَ کِتاباً إلى رَبِّکَ ؛ فَتَکَلَّم بِما یَعنیکَ ، ودَع مالا یَعنیکَ . [۱]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به سند خود – : امام زین العابدین علیه السلام فرمود : «سزاوار نیست که هر چه دلت خواست، بر زبان آورى ؛ زیرا خداوند فرموده : (چیزى را که بدان علم ندارى، پیروى نکن) و پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود : “خداوند رحمت کند بنده‌اى را که خیرى بر زبان جارى سازد و از آن سودمند گردد، یا ساکت شود تا سالم بماند!”» .
حدیث
مسائل علیّ بن جعفر : حدّثنى محمّد بن موسى بن المتوکّل ، قال : حدّثنا علیّ بن الحسین السعد آبادى ، عن أحمد بن أبى عبد اللَّه البرقى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :
حَدَّثَنى عَلِیُّ بنُ جَعفَرٍ ، عَن أخیهِ موسى بنِ جَعفَرٍ ، عَن أبیهِ علیهما السلام ، قالَ : قالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام : … ولَیسَ لَکَ أن تَتَکَلَّمَ بِما شِئتَ ؛ لِأَنَّ اللَّهَ تَعالى قالَ : ( وَ لَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ )[۲] ؛ ولِأَنَّ رَسولَ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله قالَ : «رَحِمَ اللَّهُ عَبداً قالَ خَیراً فَغَنِمَ ، أو صَمَتَ فَسَلِمَ» .[۳]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام: سلیمان بن جعفر جعفرى گفت: از موسى بن جعفر علیهما السلام شنیدم که مى‌فرمود : «پدرم، از پدرش ؛ از پدرانش نقل نمود که: امیر مؤمنان علیه السلام از کنار شخصى عبور کرد که زیاده‌گویى مى‌کرد . در نزد او ایستاد و به او فرمود : به درستى که تو بر دو فرشته نگهبان اعمالت نوشته‌اى املا مى‌کنى . پس سخنانى بگو که برایت سودمند باشد و از سخنان بیهوده، دم فرو بند» .
شرح
حدیث اولی ، اشاره دارد به آیاتى از سوره ق :
(إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ * مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ .[۴] آن گاه که دو [فرشته] دریافت کننده ، از راست و چپ مراقب نشسته‌اند، [آدمى ]هیچ سخنى را بر زبان نمى‌آورد، جز آن که مراقبى نزد اوست و آن را ضبط مى‌کند) .
حدیث شماره دومی نیز درباره مراقبت در گفتار است ، علاوه بر نکاتى که پیش از این ، در شرح حدیث های قبلی گذشت ، در تبیین دو حدیثِ یاد شده ، مى‌توان به این نکات، اشاره کرد :
۱ . در روایتى، امام صادق علیه السلام در باره مأموریت فرشتگانِ همراه انسان مى‌فرماید :
ما مِن أحَدٍ إلّا وَ مَعَهُ مَلَکَانِ یَکتُبانِ ما یَلفِظُهُ ، ثُمَّ یَرفَعانِ ذلِکَ إلى المَلَکَینِ فَوقَهُما فَیُثبِتانِ ما کانَ مِن خَیرٍ وَ شَرٍّ وَ یُلقِیانِ ما سِوى ذلِکَ .[۵]هیچ کس نیست، مگر این که دو فرشته همراه او هستند که هر چه رابگوید، مى‌نویسند . سپس نوشته خود را تحویل دو فرشته بالاتر از خود مى‌دهند . آنها آنچه را که نیک و بد است، ثبت مى‌کنند و دیگر مطالب را رها مى‌کنند .
بدین سان، بیهوده‌گویى، علاوه بر این که موجب هدر رفتن بخشى از سرمایه گران‌بهاى عمر انسان مى‌شود ، مایه رنجش کرام الکاتبین نیز مى‌گردد .
۲ . فرشتگان ، نه تنها سخنان انسان را در نامه عمل او ثبت مى‌کنند، بلکه همه اعمال و حتّى نفس‌هاى آدمى را ثبت و ضبط مى‌نمایند .
بنا بر این، این که در آیه و حدیث یاد شده، فقط به «ثبت الفاظ» اشاره شده به دلیل نقش بسیار مؤثّر مراقبت از زبان در پیشگیرى از گناهان است . در حدیثى، پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله مى‌فرماید:
لا یَسلَمُ أحَدٌ مِنَ الذُّنوبِ حَتّى یَخزُنَ لِسانَهُ .[۶]
هیچ کس از گناهانْ در امان نمى‌مانَد، مگر آن که زبانش را نگه‌دارد .
[۱] الأمالى ، صدوق : ص ۸۵ ح ۵۳ ، بحار الأنوار : ج ۶۸ ص ۲۷۶ ح ۴ . [۲] اسرا : آیه ۳۶ . [۳] مسائل علىّ بن جعفر : ص ۳۴۳ و ۳۴۴ ح ۸۴۷ ، بحار الأنوار : ج ۲ ص ۱۱۶ ح ۱۳ . نیز ، ر . ک : همین کتاب : ح ۹۹ . [۴] ق: آیه ۱۶ – ۱۷. [۵] بحار الأنوار : ج ۵ ص ۳۲۲ . [۶] میزان الحکمه : ج ۱۰ ص ۲۶۲ ح ۱۸۲۸۷ .
