شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
ناسپاسى
حدیث
عیون أخبار الرضا علیه السلام : حدّثنا علیّ بن أحمد بن محمّد بن عمران الدقّاق ومحمّد بن أحمد السنانى والحسین بن إبراهیم بن أحمد المکتب ، قالوا : حدّثنا أبو الحسین محمّد بن أبى عبد اللَّه الکوفى ، عن سهل بن زیاد الآدمى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، عن محمود بن أبى البلاد ، قال :
سَمِعتُ الرِّضا علیه السلام یَقولُ : مَن لَم یَشکُرِ المُنعِمَ مِنَ المَخلوقینَ لَم یَشکُرِ اللَّهَ‌عزّ وجلّ .[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام: محمود بن ابى البلاد مى‌گوید : از امام رضا علیه السلام شنیدم که مى‌فرمود : «کسى که از صاحبان نعمتْ سپاس‌گزارى ننماید ، از خداوند بزرگ [در برابر الطاف او ]سپاس‌گزارى نکرده است» .
شرح
این حدیث، یکى از احادیثى است که به روشنى نشان مى‌دهد حقوق مردم با حقوق خداوند متعال، پیوندى ناگسستنى دارد، بدین معنا که امکان ندارد کسى حقّ خدا را بدون در نظر گرفتن حقوق مردم، ادا کند . به عبارت دیگر، کسى که به حقوق مردم تجاوز مى‌کند، بنده خدا نیست.
براى توضیح این حدیث، نکات در پى، قابل توجّه اند:
۱ . شُکر، عبارت است از توجّه داشتن به نعمت و ابرازِ آن، در برابر کفر که به معناى فراموش کردن نعمت و پنهان کردن آن است.
از این رو، برخى گفته‌اند که شکر، مقلوب «کَشْر» یعنى کشف است .[۲] کسى که از نعمتى تشکّر مى‌کند ، در واقع، آن را ابراز و آشکار مى‌نماید.
۲ . شکر، سه گونه است: شکر قلبى، یعنى توجّه داشتن به نعمت، و یاد آن بودن؛ شکر زبانى، یعنى سپاس‌گزارى از مُنعم؛ و شکر عملى، یعنى پاداش دادن به مُنعم به اندازه استحقاقش.
۳ . شکر، یکى از سپاهیان عقل است . در حدیثى، امام صادق علیه السلام در تبیین سپاهیان عقل و جهل مى‌فرماید:
وَ الشُّکرُ وَ ضِدُّهُ الکُفرانُ .[۳]
شکر، و ضدّ آن، ناسپاسى است .
چارپایان، چون عقل ندارند، سپاس‌گزارى و شکر را نمى‌فهمند . به درازگوش، هر چه خدمت کنى و نعمت دهى، تشکّر نخواهد کرد؛ امّا عقل، انسان را به سپاس‌گزارى از ولى‌نعمت خود دعوت مى‌کند. بى تردید، هر نعمتى که به انسان برسد، از جانب خداست:
(وَ مَا بِکُم مِّن نِّعْمَهٍ فَمِنَ اللَّهِ .[۴] و هر نعمتى که دارید، از خداست) .
بر این اساس، از منظر عقل، هیچ کس شایسته‌تر از خداوند متعال براى حمد و شکر نیست. از این رو، همان طور که در اوّلین نیایش صحیفه سجّادیه آمده، ستایش و سپاس خداوند متعال، مرز میان انسان و حیوان است و اگر این فاصله برداشته شود، انسان‌ها از مرز انسانیت، خارج مى‌شوند و به حریم چارپایان، وارد مى‌گردند. بنا بر این، هر چه انسان از عقل بیشترى برخوردار باشد و از حیواناتْ بیشتر فاصله بگیرد، شکر قلبى، زبانى و عملىِ او نسبت به خداوند متعال، افزون‌تر مى‌گردد.
۴ . یکى از صفات کمال الهى که بارها در قرآن بر آن تأکید شده، صفت «شکر» است . در این کتاب آسمانى، خداوند، چهار بار با صفت «شکور»[۵] و دو بار با صفت «شاکر»[۶] توصیف گردیده است . شاکر بودن خداوند متعال، بدین معناست که پاداش عمل نیک انسان را به طور کامل، بلکه بیش از آن عنایت مى‌فرماید.
بر این اساس، هر چه انسان سپاس‌گزارتر باشد، یعنى بیشتر به یاد نعمت‌هاى الهى باشد و عملاً سپاس‌گزارى نماید، به خداوند متعال نزدیک‌تر مى‌شود.
۵ . در حدیث یاد شده، امام رضا علیه السلام، تشکّر از خدا را با تشکّر از بندگان پیوند زده است . این بدین معناست که یکى از مصادیق سپاس‌گزارى از خدا، سپاس‌گزارى از بندگان او و رعایت حقوق آنهاست و بدون سپاس‌گزارى از بندگان، شکر خدا محقّق نمى‌گردد.
۶ . این حدیث، ریشه در همه آیاتى دارد که حقوق خدا را به حقوق انسان‌ها گره زده‌اند، مانند این حدیث از امام رضا علیه السلام که مى‌فرماید:
إنَّ اللَّهَ‌عزّ وجلّ أمَرَ بِثَلاثَهٍ مَقرونٌ بِها ثَلاثَهٌ اُخرى : أمَرَ بِالصَّلاهِ وَ الزَّکاهِ ، فَمَن صَلّى وَ لَم یُزَکِّ لَم یَقبَل مِنهُ صَلاتَهُ ، وَ أمَرَ بِالشُّکرِ لَهُ ولِلوالِدَینِ ، فَمَن لَم یَشکُر والِدَیهِ لَم یَشکُرِ اللَّهَ ، وَ أمَرَ بِاتِّقاءِ اللَّهِ وَ صِلَهِ الرَّحِمِ ، فَمَن لَم یَصِل رَحِمَهُ لَم یَتَّقِ اللَّهَ .[۷]
خداوند به سه چیز فرمان داده که با سه چیز همراه اند : به نماز و زکات، دستور داده است و هر کس نماز بگزارد و زکات نپردازد ، نمازش پذیرفته نمى‌شود[۸] ؛ به شکرگزارى از خدا و شکرگزارى از پدر و مادر فرمان داده است و هر کس از پدر و مادرش تشکّر نکند ، از خدا شکرگزارى نکرده است ؛ و به پروا از خدا و پیوند با خویشان ، فرمان داده است و هر کس با خویشانش پیوند نداشته باشد ، از خدا پروا ندارد .
[۱] عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج ۲ ص ۲۴ ح ۲ ، بحار الأنوار : ج ۶۸ ص ۴۴ ح ۴۷ . [۲] ر . ک : مفردات ألفاظ القرآن : مادّه «شکر» . [۳] الکافى : ج ۱ ص ۲۱ ح ۱۴ . [۴] نحل: آیه ۵۳. [۵] فاطر : آیه ۳۰ – ۳۴ ، شورا : آیه ۲۳ ، تغابن : آیه ۱۷. [۶] بقره: آیه ۱۵۸، نساء: آیه ۱۴۷. [۷] عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج ۲ ص ۲۲۴. [۸] به آیات فراوانى اشاره دارد که گزاردن نماز را همراه با دادن زکات ذکر کرده‌اند.
