شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
گریه از بیم خدا
حدیث
الأمالى للصدوق : حدّثنا علیّ بن أحمد ، قال : حدّثنا محمّد بن أبى عبد اللَّه الکوفی ، عن سهل بن زیاد الآدمیّ ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنی ، عن علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسى بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبى طالب علیهم السلام ، قال :
لَمّا کَلَّمَ اللَّهُ‌عزّ وجلّ موسى بنَ عِمرانَ علیه السلام … قالَ : إلهى ! فَما جَزاءُ مَن دَمِعتَ عَیناهُ مِن خَشیَتِکَ ؟
قالَ : یا موسى ! أقِى وَجهَهُ مِن حَرِّ النّارِ ، واُومِنُهُ یَومَ الفَزَعِ الأَکبَرِ .[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام : امام هادى علیه السلام فرمود : «هنگامى که خداوند با موسى بن عمران علیه السلام سخن مى‌گفت ، موسى گفت : خدایا ! پاداش کسى که از خوف تو گریه کند، چیست ؟ فرمود : اى موسى ! چهره او را از آتش، نگهدارى خواهم کرد و او را از وحشت روز قیامت، ایمن خواهم ساخت» .
شرح
براى تبیین و تفسیر مقصود از «بیم داشتن از خدا و گریستن از خوف او»، توجّه به این نکات ، ضرورى است :
۱ . خداوند متعال، زیبایى و جمال مطلق است . بنا بر این، موجودى ترسناک نیست؛ بلکه به عکس، زیبا و دوست داشتنى است . آنچه ترسناک است، مقام عدل خداوند و مجازات او در برابر کارهاى زشت و نارواست . از این رو، قرآن، بهشت جاوید را از آنِ کسانى مى‌داند که از مقام پروردگار خود بترسند.[2] بر این اساس، ترس از خدا در واقع، ترس از گناهان و کارهاى زشت است . [3] از این رو، امام على علیه السلام تأکید مى‌فرماید:
لا یَرْجُوَنَّ أحَدٌ مِنکُم إلّا رَبَّهُ ، و لا یَخافَنَّ إلّا ذَنْبَهُ . [4]
هیچ یک از شما نباید جز به پروردگار خویش امید بندد و جز از گناه خویش بترسد .
۲ . گریه از ترس مجازات الهى، نشانه نهایت پشیمانى از گناهان و توبه حقیقى است و سبب مى‌شود که گنهکار مجدّداً مرتکب گناه نشود . از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده که فرمود:
البُکاءُ مِن خَشیَهِ اللَّهِ مِفتاحُ الرَّحمهِ . [5]
گریستن از ترس خدا، کلید رحمت است .
و بدین سان بر اساس حدیثى که در متن آمده ، گریستن از خوف خداى سبحان، موجب امنیت و آرامش در روز قیامت – که به خاطر شدّت ترسناک بودنش، «ترسناک‌ترین روز» نامیده شده – ، مى‌گردد.
در حدیثى دیگر از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود:
مَن خَرَجَ مِن عَینَیهِ مِثلُ الذُّبابِ مِن الدَّمْعِ مِن خَشیَهِ اللَّهِ آمَنَهُ اللَّهُ بهِ یَومَ الفَزَعِ الأکبَرِ . [6]
هر کس از ترس خدا به اندازه مگسى اشک از چشمش خارج شود، خداوند، او را در آن روزِ ترس بزرگ ایمن مى‌گرداند .
۳ . از آن جا که حسنات ابرار، سیّئات مقرّبان اند، توبه از گناهان، براى همگان ضرورى است .[7] چیزى که هست، ابرار از بیم مجازات دوزخ گریه مى‌کنند و مقرّبان از بیم مجازات جدایى از محبوب مطلق،[8] و از این رو بیم از خدا، ویژه عالمان حقیقى و دانشمندان راستین است.[9]
در حدیثى از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله آمده که به ابو ذر فرمود:
یا أبا ذَرٍّ ! مَن اُوتِىَ مِنَ العِلمِ ما لا یُبکیهِ لَحَقیقٌ أن یَکونَ قَد اُوتِىَ عِلماً لا یَنفَعُهُ، لِأَنَّ اللَّهَ نَعَتَ العُلَماءَ فَقالَ‌عزّ وجلّ : (إِنَّ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا * وَ یَقُولُونَ سُبْحَنَ رَبِّنَا إِن کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا * وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعًا) . [۱۰]
اى ابو ذر! به هر کس دانشى داده شود ، ولى [ از بیم خدا ] نگرید ، دانشى بى‌سود داده شده است ؛ زیرا خداى‌عزّ وجلّ دانشمندان را توصیف نموده و فرموده است : (بى‌گمان ، کسانى که پیش از [نزول ]آن ، دانش یافته‌اند ، چون این کتاب بر آنان خوانده شود ، سجده‌کنان به رو در مى‌افتند و مى‌گویند : «منزّه است پروردگار ما که بى‌گمان ، وعده پروردگار ما انجام شدنى است» و به رو در مى‌افتند و مى‌گریند و بر فروتنى آنها افزوده مى‌شود) .
و بر این اساس، هر چه معرفت انسان نسبت به خداوند سبحان بیشتر شود، بر خوف و خشیت او افزوده مى‌گردد.[11]
[۱] الأمالى ، صدوق : ص 276 ح 307 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 328 . نیز ، ر . ک : همین کتاب : ح 92 . [۲] ( وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ ؛ براى کسى که از مقام پروردگار خود بترسد، دو بهشت است) (الرحمن : آیه 61) و (ذَ لِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِى وَ خَافَ وَعِیدِ ؛ این [یارى الهى] براى کسى است که از مقام من بترسد و از تهدید من بیم داشته باشد) (ابراهیم : آیه 14) . [۳] ر.ک: میزان الحکمه : ج 3 ص 523 «تفسیر ترس». [۴] نهج البلاغه : حکمت 82 . [۵] غرر الحکم : ح 2051 . [۶] بحار الأنوار : ج 93 ص 336 ح 30 . [۷] (وَ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) (نور: آیه 31). [۸] وَهَبنِى یا إلهِى صَبَرتُ عَلى عَذابِکَ فَکَیفَ أصبِرُ عَلى فِراقِکَ (دعاى کمیل). [۹] (إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ) (فاطر: آیه 28) . [۱۰] مکارم الأخلاق : ج 2 ص 367 ح 2661 عن أبى ذرّ . [۱۱] ر.ک: دانش‌نامه عقاید اسلامى: ج 2 ص 331 (معرفت‌شناسى / بخش چهارم / فصل سوم : آثار دانش / بیم از خدا) .
