آداب میهمانی
اسلام اهمیت خاصی برای مسأله میهمان نوازی قائل شده تا آنجا که در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می خوانیم:‌ الضیف دلیل الجنه؛ میهمان راهنمای راه بهشت است![1].
اهمیت و احترام میهمان به اندازه ای است که در اسلام به عنوان یک هدیه آسمانی تلقی شده، رسولخدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: اذا اراد الله بقوم خیرا اهدی الیهم هدیه، قالوا: و ما تلک الهدیه؟ قال:‌الضیف، ینزل برزقه،‌و یرتحل بذنوب اهل البیت؛ هنگامی که خداوند اراده کند نسبت به جمعیتی نیکی نماید هدیه گرانبهائی برای آنها می فرستد، عرض کردند ای پیامبر خدا! چه هدیه ای؟ فرمود: میهمان، با روزی خویش وارد می شود، و گناهان خانواده را با خود می برد (و بخشوده می شوند)[2] جالب اینکه کسی نزد پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو باد، برنامه من این است که وضو را به طور کامل انجام می دهم نماز را بر پا می دارم، زکات را به موقع می پردازم، و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرائی می کنم.
فرمود: بخ بخ بخ ما لجهنم علیک سبیل، ان الله قد برأک من الشح ان کنت کذلک؛ آفرین،‌ آفرین، آفرین بر تو باد! جهنم راهی به سوی تو ندارد، اگر چنین باشی خداوند تو را از هر گونه بخل پاک ساخته است! در این زمینه سخن بسیار است اما برای اختصار به همین مقدار قناعت می کنیم.
رعایت سادگی در پذیرائی
با تمام اهمیتی که میهمان دارد پذیرائیهای پر تکلف و پر زرق و برق از نظر اسلام نه تنها کار خوبی نیست، بلکه رسماً از آن نهی شده است. اسلام توصیه می کند که پذیرائیها ساده باشد، و یک خط جالب عادلانه در میان میهمان و میزبان ترسیم کرده است و آن اینکه: میزبان از آنچه دارد مضایقه نکند، و میهمان نیز بیش از آن را انتظار نداشته باشد! امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: المؤمن لایحتشم من اخیه، و ما ادری ایهما اعجب؟ الذی یکلف اخاه اذا دخل علیه ان یتکلف له؟ او المتکلف لاخیه؟ افراد با ایمان از برادر مؤمن خود رودرواسی ندارند، و من نمی دانم کدامیک از این دو عجیبتر است؟ کسی که به هنگام ورود بر برادر خود او را به تکلف می افکند؟ و یا کسی که شخصاً به سراغ تکلف برای میهمان می رود؟[3].
سلمان فارسی از پیغمبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ چنین نقل می کند که فرمود: اِنْ لا نتکلف للضیف ما لیس عندنا، و ان نقدم الیه ماحضرنا؛ برای میهمان نسبت به آنچه نداریم تکلف نکنیم، و آنچه موجود است مضایقه ننمائیم.[4] حقوق میهمان
گفتیم میهمان از نظر اسلام یک هدیه آسمانی، و فرستاده و رسول خداست، و باید او را همچون جان گرامی داشت و نهایت احترام را درباره او انجام داد، تا آنجا که امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ از پیغمبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل می کند که فرمود: من حق الضیف ان تمشی معه فتخرجه من حریمک الی البر؛ از حقوق میهمان آنست که او را تا در خانه بدرقه کنی[5].
و تا آنجا که به تکلف نیانجامد باید وسایل آسایش و راحتی او را فراهم کرد، تا آنجا که در حدیثی داریم یکی از حقوق میهمان این است که حتی خلال را برای او فراهم سازند قال رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ: ان من حق الضیف ان یعد له الخلال![6].
گاه می شود میهمانها افرادی کم رو و خجالتی هستند و به همین دلیل دستور داده شده است که از آنها درباره غذا خوردن سؤال نکنند، بلکه سفره غذا را آماده سازند، اگر مایل بود بخورد، چنانکه امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: لا تقل لا خیک اذا دخل علیک اکلت الیوم شیئا؟ و لکن قرب الیه ما عندک، فان الجواد کل الجواد من بذل ما عنده؛ هنگامی که برادرت بر تو وارد شود از او سؤال نکن آیا امروز غذا خورده ای یا نه؟ آنچه داری برای او حاضر کن، چرا که سخاوتمند واقعی کسی است که از بذل آنچه حاضر دارد مضایقه نکند.[7] از جمله وظایف میزبان در پیشگاه خدا این است که غذائی را که آماده ساخته است تحقیر نکند، چرا که نعمت خدا هر چه باشد عزیز و محترم است، ولی در میان مترفین و ارباب تکلف معمول است که هر قدر سفره را رنگین کنند می گویند: چیز ناقابلی بیش نیست و لایق مقام شما نمی باشد! همانگونه که میهمان نیز وظیفه دارد آنرا کوچک نشمرد.
در حدیثی از امام صادق ـ علیه السلام ـ می خوانیم: هلک امروءً احتقر لاخیه ما یحضره و هلک امروء احتقر من اخیه ما قدم إلیه؛
میزبانی که آنچه را برای برادرش آماده ساخته کوچک بشمرد هلاک (و گمراه) شده است، همچنین میهمانی که آنچه را که نزد او حاضر کرده اند کوچک بشمرد گمراه است![8].
اسلام به قدری در گرامی داشتن میهمان موشکاف است که می گوید به هنگامی که میهمان وارد می شود به او کمک
کنید اما برای رفتن از منزل به او کمک نکنید مبادا تصور شود مایل به رفتن او هستید![9].
وظایف میهمان
همیشه مسئولیتها جنبه متقابل دارد یعنی همانگونه که میزبان وظایف مهمی در برابر میهمان دارد در جهت مقابل نیز میهمان وظایف قابل ملاحظه دارد.
علاوه بر آنچه در احادیث بالا ذکر شد میهمان موظف است آنچه را صاحب خانه در مورد منزلش پیشنهاد می کند انجام دهد، فی المثل هر جا را برای نشستن پیشنهاد می کند بپذیرد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: اذا دخل احدکم علی اخیه فی رحله فلیقعد حیث یامر صاحب الرحل، فان صاحب الرحل اعرف بعوره بیته من الداخل علیه؛ هنگامی که یکی از شما وارد منزلگاه برادر مسلمانش می شود هر جا به او پیشنهاد می کند، بنشیند،‌چرا که صاحب منزل به وضع منزل خود و آن قسمتهائی که نباید آشکار گردد آشناتر است.[10] کوتاه سخن اینکه مسأله میهمان نوازی و آداب میهمان داری و وظایف و خصوصیات هر کدام بحث گسترده ای را در آداب معاشرت اسلامی به خود اختصاص داده[11].
اما با نهایت تأسف در عصر ما که عصر غلبه مادیگری بر جهان است این سنت قدیمی انسانی چنان محدود شده که در بعضی از جوامع غربی تقریباً برچیده شده است و شنیده ایم هنگامی که بعضی از آنها به کشورهای اسلامی می آیند و گستردگی میهمان داری و میهمان نوازی را که هنوز در خانواده های اصیل این مرز و بوم به صورت گرم و مملو از عواطف برقرار است می بینند، شگفت زده می شوند که چگونه ممکن است افرادی بهترین وسائل موجود خانه و با ارزش ترین غذاهای خود را برای پذیرائی مهمانهائی که گاهی با آنها ارتباط کمی دارند، و شاید تنها در یک سفر کوتاه آشنا شده اند بگذارند؟!.
ولی توجه به احادیث اسلامی که گوشه ای از آن در بالا آمد دلیل این ایثار و فداکاری را روشن می سازد و محاسبات معنوی را در این رابطه مشخص می کند، محاسباتی که برای ماده پرستان فرهنگ نامفهومی است.
[1] . بحارالانوار: 75 / 460 (حدیث 14) باب 93.
[2] . همان مدرک.
[3] . بحارالانوار: 75 / 453.
[4] . محجّه البیضاء، 3 / 29.
[5] . بحارالانوار: 75 / 451.
[6] . بحارالانوار: 75 / 455.
[7] . همان مدرک.
[8] . محجّه البیضاء، 3 / 30.
[9] . بحارالانوار: 75 / 455 (حدیث 27).
[10] . بحارالانوار: 75 / 451.
[11] . کسانی که توضیح بیشتری در این زمینه می خواهند به بحارالانوار بابهای 88 تا 94 از ابواب کتاب العشره از جلد 17، و کتاب محجه البیضاء جلد 3 باب چهارم فضیله الضیافه مراجعه کنید.
آیت الله مکارم شیرازی – یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث ، ص 159