نماز و اهمّییّت آن
نماز از ارکان دین شمرده شده و در اسلام هیچ عملی پس از خداشناسی به پای آن نمی رسد.[1]همچنین پذیرش عبادات دیگر بستگی به پذیرفته شدن نماز دارد.[2]و نماز همچون نهر آبی است که آلودگی گناه را از قلب می زداید.[3]حضرت علی ـ علیه السلام ـ درباره اهمّیّت نماز فرمود:
«اوصیکم بالصلوه و حفظها، فإنّها خیر العمل» [4] شما را به نماز و حفظ آن سفارش می کنم که بهترین عمل است.
بدیهی است که با چنین اهمّیّتی که این عبادت بزرگ دارد، خدا، پیامبر و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ بطور جدّی و پی در پی مسلمانان را به بزرگداشت آن فرا خوانند و رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ خود بدان سخت پایبند باشند.
آنچه در زیر می آید، گوشه ای از تأکید فراوان اسلام پیرامون نماز است:
الف ـ سفارش قرآن
قرآن مجید در آیات فراوانی ـ حدود هشتاد آیه ـ با تعبیر های گوناگون درباره اقامه نماز یا حدود و احکام آن سخن گفته است یا از نمارگزاران تمجید نموده و بی نمازان را سخت توبیخ کرده. بطور مثال به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دستور می دهد:
« وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصلوه وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها » [5] کسان خود را به نماز فرمان بده و بر نماز پایداری کن.
در آیه دیگر مؤمنان را سفارش به نماز می کند و می فرماید:
«قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ امَنُوا یُقِیمُوا الصلوه» [6] به بندگان من که ایمان آورده اند بگو نماز را به پا دارند.
ب ـ توجه ویژه معصومین ـ علیهم السلام ـ به نماز
آن برگزیدگان الهی در موقعیتهای مناسب با سخنان شیوای خود به تشریح ابعاد وسیع نماز و نقش سازنده آن می پرداختند و جایگاه ویژه آن را برای مسلمانان بیان می کردند. در میان فروع دین به هیچ مسأله ای به اندازه نماز اهمّیّت داده نشده است، حتی اولیای خدا هنگام ارتحال، آخرین سفارشی که به مؤمنان می کردند، توصیه به نماز بود. اهمیت این موضوع آنگاه روشن می شود که بدانیم هر انسانی درآخرین لحظات عمر خود سعی می کند که درباره
بزرگترین و عزیزترین آرمان خویش سخن بگوید.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در آخرین وصایایش فرمود:
«أحبّ الأعمال إلی الله عزّوجلّ الصلوه و هی آخر وصایا الأنبیاء علیهم السّلام» [7] نماز محبوبترین اعمال نزد خداوند و آخرین سفارش پیامبران است.
حضرت علی ـ علیه السلام ـ در وصیتنامه اش می فرماید:
«الله الله فی الصلوه فإنّها خیر العمل و إنّها عمود دینکم» [8] خدا را خدا را ( در نظر داشته باشید) درباره نماز که بهترین عمل و ستون دین شماست.
چگونه به نماز اهتمام ورزیم؟
شریعت مقدّس اسلام، برای هر چه باشکوهتر برگزار شدن این واجب الهی، دستورات گوناگونی داده که مهمترین آنها به شرح زیر است.
الف ـ رعایت آداب نماز
نماز، آداب و حدودی دارد که رعایت آن بر نمازگزار لازم و ضروری است و توجه و دقّت در آن نشانگر اهمّیّت دادن او به نماز است.
قرآن به مؤمنین دستور می دهد:
«یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» [9] ای فرزندان آدم! زینتهای ( مادی و معنوی ) خود را هنگام رفتن به هر مسجدی با خود بردارید.
زینتهای مادی شامل پوشیدن لباسهای مرتب، پاک، تمیز، شانه زدن موها، به کار بردن عطر و مانند آن می شود و زینتهای معنوی، صفات انسانی، ملکات اخلاقی، پاکی نیّت و اخلاص را در بر می گیرد.[10] امام رضا ـ علیه السلام ـ در این باره چنین فرموده است:
«هر گاه بخواهی نماز به جای آوری، در حال کسالت و خواب آلودگی و شتابزدگی و هوا پرستی به نماز نایست، بلکه آن را با آرامش و وقار و هشیاری به پا دار. و بر تو باد به افتادگی و فروتنی در برابر خداوند بزرگ، بر تو باد به واهمه و پریدگی رنگ، بین بیم و امید … همچون برده فراری و سرافکنده در پیشگاه خدا بایست؛ پاهایت را استوار و قامتت را مستقیم بدار و به چپ و راست منگر، گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند؛ و در وقت نماز با ریش خود و با هیچ یک از اعضای بدنت بازی مکن.»[11] امام خمینی ـ قدّس سرّه ـ درباره رعایت آداب نماز می نویسد:
«سزاوار است که نمازگزار با حالت سنگینی و وقار با لباس آراسته و عطرزده ومسواک کرده و موهای شانه کرده باشد.»[12] ب ـ مراعات اوّل وقت
پاسخ سریع به خواسته بزرگان، نشانه احترام و ادب نسبت به آنان است. از این رو، افراد نمازگزار به مجرد شنیدن نوای ملکوتی اذان که اقامه نماز را از جانب خدا اعلان می دارد، همه کارهای خویش را تعطیل کرده، به نماز می ایستند و بویژه به هنگام سحر، خود را پیش از اذان صبح آماده حضور در پیشگاه خدا نموده و زمزمه های عاشقانه خویش را با نسیم سحری در هم می آمیزند، چنانچه قرآن درباره آنان می فرماید:
«وَ بِالْاََسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»[13] و در سحرگاهان از خدا بخشش می طلبند.
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود
«إنّ فضل الوقت الأوّل علی الاخر کفضل الاخره علی الدّنیا»[14] برتری اول وقت بر دیگر وقتها همچون برتری آخرت بر دنیاست.
ج ـ شرکت در نماز جماعت
حضور در نماز جماعت نیز یکی از نشانه های اهمیت دادن به نماز است. اسلام تأکید فراوان دارد که مؤمنین در صف واحد و کنار یکدیگر خدا را عبادت کنند. قرآن مجید در این باره می فرماید:
«وَ أَقِیمُوا الصلوه وَ اتُوا الزَّکاهَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ»[15] نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و با رکوع کنندگان به رکوع روید.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در این باره فرمود:
«هرکس به سوی مسجدی برای نماز قدم بردارد (تا در جماعت شرکت نماید) خداوند با هر قدمی ده ثواب برای او می نویسد و ده گناه از او بر می دارد و ده درجه بر او می افزاید و کسی که مراقب باشد نمازهایش را به جماعت بخواند در قیامت همچون برق از صراط می گذرد.»[16] در روایتی آمده است که اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت از نماز آنان ثواب 150 نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند، هر رکعتی ثواب ششصد نماز دارد و هر چه بیشتر شوند، ثواب نمازشان بیشتر می شود، تا به ده نفر برسند و عدّه آنان که از ده گذشت، اگر تمام آسمانها کاغذ و دریاها مرکب و درختها قلم و جن و انس و ملائکه، نویسنده شوند، نمی توانند، ثواب یک رکعت آن را بنویسند.[17] د ـ حضور قلب درنماز
توجّه و حضور قلب از جمله اموری است که روح و حقیقت نماز به آن بستگی دارد. مقصود از حضور قلب، تهی کردن دل از غیر خداست.
نماز، حضوردر پیشگاه الهی و سخن گفتن با بزرگ مطلق است و در چنین جایگاهی هر گونه دلدادگی و التفات به غیر او، بی ادبی و نشانه عدم حضور نمازگزار و رعایت نکردن مقام بلند نماز است. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
«لا تلتفتوا فی صلاتکم فإنّه لا صلوه لملتفتٍ…»[18] در نماز به غیر خدا توجّه نکنید؛ که برای کسی که به غیر خدا توجّه دارد، نمازی نیست.
یعنی: گویا نمازی به جا نیاورده است. و نیز فرمود:
«إنّ العبد إذا اشتغل بالصلوه جاءه الشیطان و قال له: أذکر کذا، أذکر کذا حتّی یضلّ الرّجل أن یدری کم صلّی»[19] وقتی کسی به نماز مشغول می شود، شیطان به سراغش می آید و می گوید: این را به یاد بیاور، آن را به یاد بیاور، تا آنجا او را گمراه می کند که نمی داند چقدر نماز خوانده است.
آری طمع شیطان در انسان برای نفوذ در دل و ربودن ایمان اوست و اگر بتواند درحال نماز بر او چیره شود، گمراه ساختن او در غیر نماز آسانتر خواهد بود.
پس نمازگزار باید هشیار باشد و از این دشمن خطرناک حذر نماید و در هنگام نماز توجه کامل به خدای متعال نماید، تا با ورود به حریم قدس الهی از وسوسه های شیطان و گمراهی نجات یابد.
بعد دیگر توجّه و حضور قلب، با طهارت و پاکی از گناه تحقق می یابد، آیا ظرف کثیف و آلوده، جایگاه آب زلال یا غذای پاکیزه است؟ آیا دل زنگار گرفته از گناه قابلیت تجلّی انوار الهی نماز را دارد؟ پاسخ این سؤال در نصیحت حکیمانه امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ به کمیل چنین آمده است:
حضور قلب در عبادت دو درجه دارد، یکی حضور قلب اجمالی، یعنی اینکه در عین اشتغال به عبادت، بطور اجمال ملتفت باشد که در حال ثنای معبود است، اگر چه خود نمی داند چه ثنایی می کند و دیگری حضور قلب تفضیلی است که این مرتبه جز برای خلّص اولیای خدا و اهل معرفت ممکن نیست.[20] اگر نمازگزار موفّق شود که با تمام وجود متوجّه ذات مقدّس خدا باشد و در نماز جز او را به یاد نیاورد، خداوند نیز لطف و عنایت خویش را متوجه او خواهد کرد، چنان که پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
«إنّ الله مقبل علی العبد ما لم یلتفت»[21] تا وقتی که فردی از خدا رویگردان نشده، خداوند به او توجه دارد.
آثار نماز
تردیدی نیست که ایمان داشتن و انجام دستورات الهی، دشواریهایی را در پی دارد که مؤمن باید آنها را تحمّل کند و پشت سر بگذارد تا به آرمان مقدّس خویش که همانا سعادت جاوید در مقام قرب الهی است، دست یابد.
از سوی دیگر حرکت در صراط مستقیم الهی و اطاعت از اوامر او زندگی دنیوی مؤمن را نیز تنظیم می کند و او از دنیای منظّم به آخرت خرّم و شاد قدم می گذارد.[1] . بحار الانوار، ج 69، صفحه 406.
[2] . جامع احادیث الشیعه، ج 4، صفحه 6.
[3] . همان، صفحه 14.
[4] . بحارالانوار، ج 42، صفحه 249.
[5] . طه (20)، آیه 132.
[6] . ابراهیم ( 14)، آیه 31.
[7] . من لا یحضر الفقیه، ج 1، صفحه 136، بیروت.
[8] . بحار الانوار، ج 42، صفحه 249.
[9] . اعراف (7)، آیه 31.
[10] . ر. ک: تفسیر نمونه، ج 6، صفحه 148.
[11] . بحارالانوار، ج 84، صفحه 204.
[12] . رساله نوین، بی آزار شیرازی، ج 1، صفحه 123.
[13] . ذاریات (51)، آیه 18.
[14] . جامه الاحادیث، ج 4، صفحه 110.
[15] . بقره (2)، آیه 43.
[16] . بحارالانوار، ج 88، صفحه 3.
[17] . توضیح المسائل امام خمینی (ره)،‌مسأله 1400، مرکز نشر فرهنگی رجاء.
[18] . بحارالانوار، ج 84، صفحه 211.
[19] . همان، صفحه 259.
[20] . اقتباس از کتاب چهل حدیث، امام خمینی (ره)، صفحه 365، نشر رجاء.
[21] . بحارالانوار، ج 84، صفحه 261.
@#@ از این رو، دستورات شریعت مقدّس اسلام همواره با مصلحتی مادی یا معنوی یا هر دو همراه است، گر چه فکر ما از درک آن عاجز باشد.
در این درس به برخی از آثار پر بار نماز که در دنیا و آخرت تحقق می یابد و در آیات و روایات به آن تصریح شده، می پردازیم.
الف- آثار دنیوی
الف- جلوگیری از گناه و فحشا
جنبه باز دارندگی نماز از فحشا و منکر یکی از آثار ارزشمند این فریضه الهی است؛ نماز از آن جهت که موجب توجه انسان به خدا می شود و در شبانه روز، حداقل پنج بار تکرار می شود، انسان را از فحشا و منکر باز می دارد؛ زیرا نمازگزار برای نزدیکتر شدن به خداوند تلاش خود را در جهت انجام کارهای نیک و کسب اخلاق حسنه بیشتر می کند. قرآن با توّجه به این اصل مسلّم می فرماید:
«أَقِمِ الصلوه إِنَّ الصلوه تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» [1] نماز را بر پا کن که آدمی را از گناهان و کردار زشت باز می دارد.
چند تن از یاران رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به حضور آن حضرت رسیدند و درباره یکی از مسلمانان که همیشه پشت سر پیامبر نماز جماعت می خواند، ولی مرتکب گناهان نیز می شد، گفتگو کردند. حضرت به آنها فرمود: (نگران نباشید) نمازش او را از گناه باز می دارد. طولی نکشید که آن شخص گناه را ترک کرد و توبه نمود.[2]آن حضرت فرمود:
«کسی که از نماز اطاعت نکند، نماز واقعی را به جا نیاورده است. اطاعت از نماز این است که از منکرات و زشتیها دوری کند.»[3] ب ـ بهداشت تن و روان
نمازگزاران همواره از صفای ظاهری و باطنی خاصّی برخوردارند که بی نمازان فاقد آنند.
بهداشت تن: برخی از شرایط نماز، موجب بهداشت تن، لباس و به تبع آن بهداشت محیط زندگی می شود. در برخی از سخنان معصومین برای برخی نمازها اثر مستقیم بهداشتی عنوان شده است، بطور مثال، علی ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«قیام اللّیل مصحّه للبدن»[4] برخاستن شب (برای نماز) سبب سلامتی جسم است.
بهداشت روان: یکی از فلسفه های تشریع نماز، «یاد خدا» است چنانکه در قرآن آمده است؛
«أَقِمِ الصلوه لِذِکْرِی»[5] برای یاد من نماز بگزار.
و یاد خدا، منشأ آرامش دل و امنیت روانی است، همانطور که در قرآن می خوانیم:
«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[6] هان! به یاد خدا دل ها آرام گیرد.
پس، تأثیر نماز در بهداشت روانی مردم نمازگزار قطعی است و آرامش و امنیّت نسبی بیشتری که در جوامع اسلامی حکمفرماست. شاهد این تاثیر است. به تعبیر امام خمینی رضوان الله علیه:
« شما پرونده هایی که در دادگستریها در جاهای دیگر دادگاههاست بروید ببینید، از نماز خوانها ببینید پرونده هست آنجا؟ از بی نماز ها پرونده هست، هر چه پرونده پیدا کنید، پرونده بی نماز ها هست.» [7] ج ـ استقامت در برابر مشکلات
از دیگر آثاری که در سایه نماز، نصیب نمازگزار می شود، قدرت و نیروی مقاومت در برابر مشکلات و سختیهاست. به عبارت دیگر، نماز که رابطه معنوی بین شخص و عالم بالاست، قدرتی در انسان ایجاد می کند که با وجود آن در مقابل سختیها و مشکلات ، شکست ناپذیر خواهد بود. قرآن می فرماید:
«إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً إِلاَّ الْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلوتِهِمْ دائِمُونَ» [8] آدمی حریص خلق شده، وقتی که شر و بدی به او می رسد، جزع و بی تابی می کند و زمانی که نعمت و خیر به او می رسد حق مستمندان و فقرا را نمی دهد، مگر نمازگزاران؛ کسانی که در نمازشان مداومت دارند.
از این رو، قرآن به مؤمنین سفارش می کند:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ امَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوهِ»[9] ای مومنان، از شکیبایی و نماز کمک جویید.
د ـ نورانی شدن چهره
حضرت صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«صلوه اللّیل تبیّض الوجوه»[10] نماز شب، چهره ها را نورانی می کند.
نیز از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است که فرمود:
«صلوه اللّیل تحسن الوجه و…»[11] نماز شت چهره را زیبا می سازد.
ه ـ استجابت دعا
از دیگر آثار نماز، قبول شدن دعاها و رفع نیازهاست. نماز چون بین عبد و معبود پیوند برقرار می کند و نشانگر تلاش نمازگزار برای رسیدن به ملکوت اعلا و پیوستن به حق است، چنین تلاشی از نظر کردگار عالم مخفی نمانده، در مقابل، دعاهای او را قبول می کند و خواسته هایش را برآورده می سازد. رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ فرمود:
«من أدّی فریضهً فله عند الله دعوه مستجابه»[12] هر کس واجبی را انجام دهد، در نزد خدا یک دعای مستجاب دارد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«إذا أردت حاجهً، فصلِّ رکعتین وصلِّ علی محمّدٍ و آلِ مُحمَّدٍ و سل تعطه»[13] هرگاه حاجتی داشتی، دو رکعت نماز بخوان و بر محمد و آل او درود فرست و سپس از خداوند (خواسته خود را) بخواه که به تو داده می شود.
و ـ تأخیر عذاب دنیوی
از آنجا که نماز یکی از بهترین عبادات و افضل آنها به شمار می رود و نمازگزار محبوب خداوند است و از جایگاه رفیعی برخوردار می باشد؛ سزاوار است که خداوند به احترام نماز و نمازگزار، خشم خود را از دیگران بردارد و از خطای آنها درگذرد. حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمود:
«گاهی خدا اراده می کند که مردمی را به خاطر گناهانشان طوری عذاب کند که احدی باقی نماند ولی در آن میان نمازگزار پیری را که با قدم های لرزان به جایگاه نماز می رود و کودکانی را که در حال تعلیم قرآن هستند می بیند، از عذاب آنها چشم پوشی کرده، آن را به تأخیر می اندازد.»[14] ب ـ آثار اخروی
الف ـ رحمت و مغفرت الهی
بیشترین آثار عبادات، بویژه نماز در آخرت تجلّی پیدا می کند و نتایج آن در آخرت نسبت به دنیا بسیار بیشتر است. رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ فرمود:
«از آن هنگام که مؤمنی به نماز می ایستد، تا آنگاه که نمازش را به پایان می برد، رحمت از بالای سرش تا افق آسمان بر او سایه می افکند و فرشتگان، اطراف او را تا افق آسمان، در بر می گیرند.»[15] همچنین فرمود:
«لن یلج النّار أحد یصلّی قبل طلوع الشّمس و قبل غروبها»[16] کسی که پیش از طلوع و غروب آفتاب نماز گزارد داخل آتش نمی شود.
ب ـ راهیابی به عالم ملکوت
نماز برگ عبوری است در دست نمازگزار که او را تا اوج کمال و عالم ملکوت می رساند. رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ فرمود:
«وقتی بنده مؤمن برای نماز به پا می خیزد، درهای بهشت برایش گشوده می شود و پرده های میان او و خدای متعال برداشته می شود و همسران بهشتی به استقبال او می آیند.»[17] نماز موجب تقرّب انسان های با تقوا به خداوند بزرگ است، چنان که علی ـ علیه السلام ـ فرمود:
«الصلوه قربان کلّ تقیّ»[18] نماز نزدیک کننده متقین به خداوند است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ دراین باره فرمود:
«ما تقرّب العبد إلی الله تعالی بعد المعرفه شیء أفضل من الصلوه»[19] پس از خداشناسی و معرفت هیچ عاملی، بهتر از نماز انسان را به خدا نزدیک نمی کند.
رهبر معظّم انقلاب حضرت آیه ا… خامنه ای «دام ظله العالی» در بخشی از پیام خود به سمینار نماز با عنایت به این حدیث شریف فرمودند:
«هیچ وسیله ای محکمتر و دائمی تر از نماز برای ارتباط میان انسان با خدا نیست.»[20] ج ـ ورود به بهشت
نمازگزاری که با انجام فرمان الهی به درجه بالایی از معرفت رسیده و به درگاه الهی تقرّب جسته؛ تنها بهشت سزاوار اوست. رسول خدا ـصلی اللّه علیه و آله ـ فرمود:
«من علم أنّ الصّلوه حقّ واجب دخل الجنّه»[21] کسی که بداند نماز حقی است که خدا واجب کرده ، داخل بهشت می شود.
[1] . عنکبوت (29)، آیه 45.
[2] . بحارالانوار، ج 82، صفحه 198.
[3] . سیری در فلسفه احکام، صفحه 46، به نقل از مجمع البیان، ج 8،صفحه 285.
[4] . بحارالانوار، ج 83، صفحه 126.
[5] . طه (20)، آیه 14.
[6] . رعد (13)، آیه 28.
[7] . صحیفه نور، ج 12، صفحه 148.
[8] . معارج (70)، آیات 20ـ23.
[9] . بقره ( 2)، آیه 153.
[10] . ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، صفحه 63، مکتبه الصدوق.
[11] . وسائل الشیعه، ج 5، صفحه 271.
[12] . بحارالانوار، ج 82، صفحه 208.
[13] . فروع کافی، ج 3، صفحه 479، بیروت.
[14] . ثواب الاعمال، صفحه 91.
[15] . فلاح السائل، سید بن طاووس، صفحه 160، دفتر تبلیغات اسلامی.
[16] . کنزالعمال، ج 7، صفحه 207.
[17] . همان، صفحه 212.
[18] . مستدرک الوسائل، ج 1، صفحه 175.
[19] . مجموعه ورام، ج 2، صفحه 86.
[20] . روزنامه اطلاعات، 16/7/70.
[21] . کنز العمال، ج 7، صفحه 201.
علی اصغر الهامی نیا ـ غلامعباس طاهر زاده ـ اخلاق عبادی، ص87