قرآن کریم :

وَ لا تَسْتَوِى الْحَسَنَهُ وَ لاَ السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتى، هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَهٌ کَأَ نَّهُ وَلىٌّ حَمیمٌ وَ ما یُلَقّاها إِلاَّ الَّذینَ صَبَروا و ما یُلَقّاها إِلاّ ذو حَظٍّ عَظیمٍ؛
[سوره فصلت، آیه ۳۴ و ۳۵] هرگز خوبى و بدى یکسان نیست، بدى را با خوبى دفع کن تا دشمنان سرسخت هم چون دوستان گرم و صمیمى شوند. امّا جز کسانى که داراى صبر و استقامتند به این مقام نمى رسند، و جز کسانى که بهره عظیمى (از ایمان و تقوا) دارند به آن نایل نمى گردند.

۱پیامبر صلی الله علیه و آله : … وَ ما یَمْنَعُکَ أنْ تُحِبَّ أنْ تَعیشَ حَمیدا وَ تَموتَ سَعیدا و اِنّما بُعِثْتُعَلى تَمامِ مَحاسِنَ الأخْلاقِ؛

چه چیزى مانع توست که زندگى پسندیده و مرگ با سعادت را داشته باشى، چرا کهمن براى کامل نمودن اخلاق زیبا مبعوث شده ام.
[مجمع الزوائد، ج ۸ ، ص ۲۳]

۲پیامبر صلی الله علیه و آله : اَحَبُّکُمْ اِلَى اللّه ِ اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقا؛

محبوب ترین شما در نزد خدا، خوش اخلاق ترین شماست.
[مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۸۷]

۳امام صادق علیه السلام : اِنَّ مِمّا یُزَیِّنُ الاِْسْلامَ الاَْخْلاقُ الْحَسَنَهُ فیما بَیْنَ النّاسِ؛

خوش اخلاقى در بین مردم، زینت اسلام است.
[مشکاه الأنوار، ص ۴۲۲]

۴امام على علیه السلام : عَوِّدْ اُذُنـَکَ حُسْنَ الاِْسْتِماعِ وَ لا تُصغِ اِلى ما لا یَزیدُ فى صَلاحِکَاستِماعُهُ فَاِنَّ ذلِکَ یُصدِئُ الْقُلوبَ وَ یوجِبُ الْمَذامَّ؛

گوش خود را به شنیدن خوبى ها عادت بده و به آنچه که به صلاح و درستى تونمى افزاید گوش مسپار، زیرا این کار، دل ها را زنگار مى زند و موجب سرزنش مى شود.
[غررالحکم، ح ۶۲۳۴]

۵امام صادق علیه السلام : اَلا اُحَدِّثُکَ بِمَکارِمِ الاَْخْلاقِ؟ الصَّفْحُ عَنِ النّاسِ وَ مُواساهُ الرَّجُلِاَخاهُ فى مالِهِ وَ ذِکْرُ اللّه ِ کَثیرا؛

آیا به شما بگویم که مکارم اخلاق چیست؟ گذشت کردن از مردم، کمک مالى به برادر (دینى) خود و بسیار به یاد خدا بودن.
[معانى الأخبار، ص ۱۹۱، ح ۲]

۶امام على علیه السلام : عَوِّدْ نَفْسَکَ الْجَمیلَ فَبِاعْتیادِکَ اِیّاهُ یَعودُ لَذیذا؛

خودت را به کارهاى زیبا عادت بده که اگر به آنها عادت کنى، برایت لذت بخشمى شوند.
[شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۲۰،ص۲۶۶، ح۹۲]

۷امام على علیه السلام : ما اَصْعَبَ اِکْتِسابَ الْفَضائِلِ وَ اَیْسَرَ اِتْلافَها؛

فضائل اخلاقى و صفات پسندیده چه به سختى به دست مى آیند و چه آسان ازدست مى روند.
[شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۲۰،ص ۲۵۹، ح۳۸]

۸امام سجاد علیه السلام : قُلْتُ لِعَلىِّ بْنِ الْحُسَینِ علیه السلام اَخْبِرنىِ بِجَمیعِ شَرایِـعِ الّدینِ، قالَ علیه السلام:قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ؛

به امام سجّاد علیه السلام عرض کردم: مرا از تمام دستورهاى دین آگاه کنید، امام علیه السلامفرمودند:حقگویى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد.
[خصال، ص ۱۱۳، ح ۹۰]

۹پیامبر صلی الله علیه و آله : اَلا اُنَـبِّـئُـکُمْ بِخیارِکُمْ؟ قالوا: بَلى یا رَسولَ اللّه ِ. قالَ اَحاسِنُـکُم اَخْلاقااَ لْمُوَطِّـئُونَ اَکْنافا، اَ لَّذینَ یَأْلِفونَ وَ یُؤْلَفونَ ؛

آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم؟ عرض کردند: چرا، اى رسول خدا. حضرتفرمودند: خوش اخلاق ترین شما، آنان که نرمخو و بى آزارند، با دیگران انس مى گیرند واز دیگران انس و الفت مى پذیرند.
[بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۶، ح ۷۶]

۱۰امام على علیه السلام : رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْییزُ بَیْنَ الاَْخْلاقِ وَ اِظْهارُ مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛

بالاترین درجه دانایى، تشخیص اخلاق از یکدیگر و آشکار کردن اخلاق پسندیده وسرکوب اخلاق ناپسند است.
[غررالحکم، ح ۵۲۶۷]

۱۱امام صادق علیه السلام : مَنْ اَحْسَنَ خُلْقَهُ اَحَبَّهُ الاَْخْیارُ وَ جانَبَهُ الفُجّارُ؛

انسان خوش اخلاق، از دوستى مردمان خوب برخوردار است و از تعرّض آدم هاىنابکار در امان است.
[مستدرک الوسائل، ج ۸ ، ص ۴۴۹]

۱۲امام صادق علیه السلام : وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَکارِمِ الاَْخْلاقِ: اَ لْعَفْوُ عَمَّنْ ظَـلَمَکَ وَ صِلَهُ مَنْ قَطَعَکَوَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَکَ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَوْ عَلى نَفْسِکَ؛

درباره مکارم اخلاق سؤال شد، فرمودند: گذشت از کسى که به تو ظلم کرده، رابطه با کسى که با تو قطع رابطه کرده، عطا به آن کس که از تو دریغ داشته است و گفتن حق اگرچه بر ضد خودت باشد.
[معانى الأخبار، ص ۱۹۱، ح ۱]

۱۳امام حسن عسکرى علیه السلام : کَفاکَ اَدَبا تَجَـنُّـبُکَ ما تَـکْرَهُ مِنْ غَیْرِکَ؛

براى ادب تو همین بس که آنچه را از دیگران نمى پسندى، از آن دورى کنى.
[بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۳۷۷]

۱۴امام حسین علیه السلام : لا تَقولَنَّ فى اَخیکَ المُؤْمِنِ اِذا تَوارى عَنْکَ اِلاّ ما تُحِبُّ اَنْ یَقولَ فیکَاِذا تَوارَیْتَ عَنْهُ؛

وقتى که برادر دینى ات از تو جدا شد، سخنى پشت سر او نگو، مگر این که دوستدارى او در پشت سر تو آن را بگوید.
[بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۱۲۷]

۱۵پیامبر صلی الله علیه و آله : ثَلاثٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فیهِ فَلَیْسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ. قیلَ: یا رَسولَ اللّه ِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ وَ حُسْنُ خُلْقٍ یَعیشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌیَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ؛

سه چیز است که هر کس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد:اى رسول خدا! آنها کدامند؟ فرمودند: بردبارى که به وسیله آن جهالت نادان را دفع کند،اخلاق خوش که با آن در میان مردم زندگى کند و پارسایى که او را از نافرمانى خدا باز دارد.
[خصال، ص ۱۴۵، ح ۱۷۲]

۱۶امام صادق علیه السلام : اِنَّ لاَِهْلِ الْجَنَّهِ اَرْبَعَ عَلاماتٍ: وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسانٌ لَطیفٌ وَ قَلْبٌرَحیمٌ وَ یَدٌ مُعْطیَهٌ؛

بهشتى ها چهار نشانه دارند: روى گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده.
[مجموعه ورام، ج ۲، ص ۹۱]

۱۷پیامبر صلی الله علیه و آله : اَبَى اللّه ُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّیِّى ءِ بِالتَّوبَهِ. فَقیلَ: یا رَسول اللّه ِ، وَ کَیْفَذلِکَ؟ قالَ: لاَِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ؛

خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى پذیرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند:چون هرگاه از گناهى توبه کند در ورطه گناهى بدتر از آن که توبه کرده است مى افتد.
[بحارالأنوار، ج ۷۳، ص ۲۹۹، ح ۱۲]

۱۸پیامبر صلی الله علیه و آله : لا تَـکُنْ عَیّابا وَ لا مَدّاحا وَ لا طَعّانا وَ لا مُماریا؛

نه عیب جو باش و نه ثناگو، نه زخم زبان زن و نه مجادله گر.
[مکارم الاخلاق، ص ۴۶۷]

۱۹امام على علیه السلام : فى سَعَهِ الاَْخْلاقِ کُنوزُ الاَْرْزاقِ؛

گنج هاى روزى در وسعت اخلاق نهفته است.
[کافى، ج ۸ ، ص ۲۳]

۲۰امام على علیه السلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ ضاقَ رِزْقُهُ؛

هر کس بد اخلاق باشد، روزى اش تنگ مى شود.
[غررالحکم، ح ۸۰۲۳]

۲۱امام صادق علیه السلام : لا عَیْشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛

هیچ زندگى گواراتر از اخلاق و رفتار پسندیده نیست.
[علل الشرایع، ج ۲، ص ۵۵۹]

۲۲امام على علیه السلام : اَلسَّیِّئُ الْخُلُقِ کَثیرُ الطَّیْشِ مُنَغَّصُ الْعَیْشِ؛

آدم بد اخلاق بسیار خطا مى کند و زندگى اش تلخ مى شود.
[غررالحکم، ح ۱۶۰۴]

۲۳امام سجاد علیه السلام : اَللّهُمَّ لا تَدَعْ خَصْلَهً تُعابُ منّى اِلاّ اَصْلَحْتَها وَ لا عائِبَهً اُوَنَّبُ بِها اِلاّحَسَّنْتَها وَ لا اُکْرومَهً فىَّ ناقِصَهً اِلاّ اَتـْمَمْتَها ؛

خدایا هیچ صفتى که بر من عیب شمرده شود وامگذار مگر آن که اصلاحش فرمایى وهیچ صفت نکوهیده اى را بجاى مگذار مگر آن که آن را نکوسازى و مرا در هیچ خصلتپسندیده ناتمامى فرو مگذار مگر آن که کاملش گردانى.
[صحیفه سجادیه، از دعاى ۲۰]

۲۴امام صادق علیه السلام : قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ: یا بُنَىَّ ایّاکَ وَ الضَّجَرَ وَ سوءَ الْخُلْقِ وَ قِلَّهَ الصَّبْرِفَلا یَسْتَقیمُ عَلى هذِهِ الْخِصالِ صاحِبٌ وَ اَ لْزِمْ نَفْسَکَ التُّؤَدَهَ فى اُمورِکَ وَ صَبِّرْ عَلىمَؤوناتِ الاِْخْوانِ نَفْسَکَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَمیعِ النّاسِ خُلْقَکَ؛

لقمان به فرزندش فرمود: فرزندم! از بى حوصلگى و بد اخلاقى و بى تابى دورى کن که هیچ دوستى تحمل این خصلت ها را ندارد. در کارهایت آرام و بردبار، در تحمّل زحماتبرادران صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش.
[قصص الأنبیاء، ص ۱۹۸، ح ۲۴۵]

۲۵امام على علیه السلام : رُبَّ عَزیزٍ اَذَ لَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَلیلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ؛

چه بسا عزیزى که اخلاق بدش او را ذلیل و چه بسا ذلیلى که اخلاق خوبش او راعزیز کرد.
[بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۶، ح ۷۹]

۲۶امام على علیه السلام : حَسِّنْ خُلْقَکَ یُخَفِّفِ اللّه ُ حِسابَکَ؛

اخلاقت را خوب کن تا خداوند حسابت را آسان گرداند.
[امالى صدوق، ص ۲۷۸]

۲۷امام على علیه السلام : اِذا حَسُنَ الْخُلْقُ لَطُفَ النُّطْقُ؛

با اخلاق نیکو، گفتار نرم مى شود.
[غررالحکم، ح ۴۰۵۲]

۲۸امام على علیه السلام : حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُعَلَى الْعِیالِ؛

خوش اخلاقى در سه چیز است: دورى کردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردنآسایش و رفاه براى خانواده.
[بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۹۴، ح ۶۳]

۲۹امام صادق علیه السلام : اِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَ تَعالى خَصَّ رَسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آلهبِمَکارِمِ الاَْخْلاقِ،فَامْتَحِنوا اَنـْفُسَکُمْ، فَاِنْ کانَتْ فیکُمْ فَاحْمَدُوا اللّه َ عَزَّوَجَلَ وَ ارْغَبوا اِلَیْهِ فِى الزّیادَهِمِنْها. فَذَکَرَها عَشَرَهً: الیَقینُ وَ القَناعَهُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحِلْمُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَالسَّخاءُ وَ الْغَیْرَهُ وَ الشَّجاعَهُ وَ الْمُروءَهُ؛

خداى تبارک و تعالى، رسول خدا صلی الله علیه و آله را به مکارم اخلاق، مخصوص گردانید. پس شمانیز خود را بیازمایید، اگر این صفات در شما بود خداى عزّوجل را سپاس گویید و از خدااین مکارم را بیشتر بخواهید. سپس آن ده صفت را برشمردند: یقین، قناعت، صبر،شکر، بردبارى، خوش اخلاقى، بخشندگى، غیرت، شجاعت و جوانمردى.
[امالى صدوق، ص ۲۹۰]

۳۰امام على علیه السلام : عَوِّدْ نَفْسَکَ حُسْنَ النِّیَّهِ وَ جَمیلَ الْمَقْصَدِ، تُدْرِکْ فى مَباغیکَ النَّجاحَ؛

خودت را به داشتن نیّت خوب و مقصد زیبا عادت ده، تا در خواسته هایت موفق شوى.
[غررالحکم، ح ۶۲۳۶]

۳۱امام على علیه السلام : عَوِّدْ لِسانَکَ لینَ الْکَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، یَکْثُرْ مُحِبّوکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضوکَ؛

زبان خود را به نرمگویى و سلام کردن عادت ده، تا دوستانت زیاد و دشمنانت کم شوند.
[غررالحکم، ح ۶۲۳۱]

۳۲امام على علیه السلام : تِسْعَهُ اَشْیاءَ قَبیحهٌ وَ هِىَ مِنْ تِسْعَهِ اَنـْفُسٍ اَقبَحُ مِنها مِنْ غَیْرِهِمْ:ضیقُ الذَّرْعِ مِنَ الْـمُلوکِ وَ الْبُخْلُ مِنَ الاَْغْنیاءِ وَ سُرْعَهُ الْغَضَبِ مِنَ الْعُلَماءِ وَ الصِّبا مِنَ الْکُهولِ وَ الْقَطیعَهُ مِنَ الرُّؤوسِ وَ الْکِذْبُ مِنَ الْـقُضاهِ وَ الزَّمانَهُ مِنَ الاَْطِبّاءِ وَ الْبَذاءُمِنَ النِّساءِ وَ الطَّیشُ مِن ذَوِى السُّلْطانِ؛

نُه چیز زشت است، اما از نه گروه زشت تر: درماندگى و ناتوانى از دولتمردان؛ بخل ازثروتمندان؛ زود خشمى از دانشمندان؛ حرکات بچگانه از میانسالان؛ جدایى حاکمان از مردم؛دروغ از قاضیان؛ بیمارى کهنه از پزشکان؛ بدزبانى از زنان و سختگیرى و ستمگرى از سلاطین.
[دعائم الإسلام، ج ۱، ص ۸۳]

۳۳پیامبر صلی الله علیه و آله : اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الاُْمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِىالاَْغْنیاءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الْفُقَراءِاَحْسَنُ، اَلتَّوبَهُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَیاءُ حَسَنٌ وَلکِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛

عدالت نیکو است اما از دولتمردان نیکوتر، سخاوت نیکو است اما از ثروتمنداننیکوتر؛ تقوا نیکو است اما از علما نیکوتر؛ صبر نیکو است اما از فقرا نیکوتر، توبه نیکواست اما از جوانان نیکوتر و حیا نیکو است اما از زنان نیکوتر.
[نهج الفصاحه، ح ۲۰۰۶]

۳۴امام على علیه السلام : اَلْکَریمُ یَرى مَکارِمَ اَفْعالِهِ دَیْنا عَلَیْهِ یَقْضیهِ، اَللَّئیمُ یَرى سَوالِفَاِحْسانِهِ دَیْنا لَهُ یَقْتَضیهِ ؛

بزرگوار، نیکوکارى هاى خود را بدهى به گردن خود مى داند که باید بپردازد وفرومایه، احسان هاى گذشته خود را بدهى به گردن دیگران مى داند که باید پس بگیرد.
[غررالحکم، ح ۲۰۳۱ و ۲۰۳۲]

۳۵امام على علیه السلام : اِذا کانَ فى رَجُلٍ خَلَّهٌ رائِقَهٌ فَانْتَظِروا اَخَواتِها؛

اگر در وجود کسى خصلتى پسندیده باشد، انتظار خصلت هاى پسندیده دیگرى رانیز در او داشته باشید.
[نهج البلاغه، حکمت ۴۴۵]

۳۶امام صادق علیه السلام : ایّاکَ وَ خَصْلَتَینِ: اَلضَّجَرَ وَ الْکَسَلَ، فَاِنَّکَ اِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْعَلى حَقٍّ وَ اِنْ کَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّا؛

از دو خصلت بپرهیز: بى حوصلگى و تنبلى، زیرا اگر کم حوصله باشى بر حق شکیبایىنکنى و اگر سست و تنبل باشى حقّى را ادا نکنى.
[امالى صدوق، ص ۶۳۶]

۳۷پیامبر صلی الله علیه و آله : اِنَّما تَفْسیرُ حُسْنِ الْخُلْقِ: ما اَصابَ الدُّنْیا یَرْضى وَ اِنْ لَمْ یُصِبْهُ لَمْیَسْخَطْ؛

تفسیر خوش اخلاقى این است که اگر دنیا به انسان رو کرد، راضى و خشنود باشد واگر رو نکرد خشمگین و ناراحت نشود.
[کنزالعمّال، ح ۵۲۲۹]

۳۸پیامبر صلی الله علیه و آله : اَوَّلُ ما یوضَعُ فى میزانِ الْعَبْدِ یَوْمَ الْقیامَهِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛

نخستین چیزى که روز قیامت در ترازوى اعمال بنده گذاشته مى شود، اخلاقخوب اوست.
[قرب الإسناد، ص ۴۶، ح ۱۴۹]

۳۹امام على علیه السلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ مَلَّهُ اَهْلُهُ؛

هر کس بد اخلاق باشد، خانواده اش از او دلتنگ و خسته مى شوند.
[تحف العقول، ص ۲۱۴]

۴۰امام على علیه السلام : اَلنُّصْحُ بَیْنَ الْمَلَأ تَقْریعٌ؛

نصیحت کردن در حضور دیگران، خُرد کردن شخصیت است.
[شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۲۰،ص۳۴۱، ح۹۰۸]

مؤلف : هادی موحدی