نویسنده:سید محمود طاهری
کیمیاگری ماه رمضان
از ویژگیهای ماه مبارک رمضان، کیمیاگری این ماه است. در این ماه، افزون بر آنکه ثواب عبادت‌ها چند برابر به روزهدار باز میگرداد، اعمال عادی و روزمره شخص روزهدار، رنگ عبادت می‌گیرد. ماه رمضان، از خواب بنده عبادت و از نفس‌های او تسبیح می‌سازد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در خطبه آخرین جمعه ماه شعبان، درباره ماه رمضان میفرماید: «انفاسکم فیه تسبیح و نومکم فیه عباده؛ نفس‌های شما در آن عجل الله تعالی فرجه الشریف ماه]، تسبیح و خواب شما در آن، عبادت است».1
حکیم نظامی گنجهای نیز سروده است:
سنگ بینداز و گهر می‌ستان
خاک زمین می‌ده و زر می‌ستان
آنکه ترا توشه ره میدهد
از تو یکی خواهد و ده میدهد
بهتر از این مایه ستانیت نیست
سود کن آخر که زیانی‌ات نیست2
با توجه به همین کیمیاگری ماه رمضان است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:
من ادّی فیه فرضاً کان له ثواب من ادّی سبعین فریضه فیما سواه من الشهور و من تلا فیه آیه من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور.3
هر که در این ماه نماز واجبی بخواند، پاداشش مانند آن است که در غیر این ماه از ماه‌های دیگر، هفتاد نماز واجب خوانده است و کسی که در این ماه آیهای را تلاوت کند، مانند آن است که در غیر ماه رمضان، قرآنی را ختم کرده است.
ماه رمضان، ماه فراوانی پاداش‌ها و ریزش موهبتهاست؛ گویی در این ماه، معیار پاداش‌ها، عبادت‌ها و نماز و روزه روزهدار نیست، بلکه معیار، کرم وجود پروردگار است. آشکار است که هر جا پای جود بی‌حساب پروردگار در میان باشد، اندازهای برای آن نمیتوان تعیین کرد.
غم‌هاش همه شادی، بندش همه آزادی
یک دانه بدو دادی، صد باغ مزید آمد4
یک وفا میآر و میبر صد هزار
این چنین را آن‌چنان باید همی5
دانه به انبازی6 شیطان مکار
تا ز یکی هفتصد آید به بار7
خود که یابد این چنین بازار را
که به یک گل میخری گلزار را
دانهای را صد درختستان عوض
حبهای را آمدت صد کان عوض8
بر این اساس، خواب در ماه رمضان بوی بیداری میدهد؛ چرا که به عبادت پروردگار تبدیل میشود. به تعبیر زیبای حافظ، چنین خوابی بِهْ از بیداری است:
سحر که شِمه چشمت به خواب میدیدم
زهی مراتب خوابی که بِهْ ز بیداری است9
ماه رمضان، ماه شناخت تواناییهای معنوی خویش
تا به امروز، اندازه‌گیری حقیقی تواناییهای آدمی و گستره آن ممکن نبوده است. کارهای شگفت‌‌آوری که در طول تاریخ از آدمی سر زده، نشانه ناپیدا بودن مقدار توانایی اوست. بنابراین، همانگونه که تا کنون چنین کارهایی شگفت‌انگیزی انجام داده است، در آینده نیز کارهای شگفتانگیزتری انجام خواهد داد. شیخ محمود شبستری در این باره مینویسد:
الله تعالی، از غایت عنایت، هر چه در عالم آفریده است از ظاهر و باطن و معنوی و مادی، بندگان را بر آن مثال آفرید و به هر صفتی که خود موصوف بود، مردم را نیز بدان موصوف گردانید و همچنان که عالم، مسخر امر اوست، تن مردم را مسخر روح گردانید تا مردم از ترکیب اعضا و ترتیب اجزای خود بر عالم معنوی و مادی، مطلع گردند و از دانستن صفات خود، صفات حق‌تعالی را بشناسند.1
شیخ محمود شبستری، در شمارش تواناییهای انسان، او را صورت حق‌تعالی دانسته که مظهر همه اسم‌های اوست و از آدمی به کسی تعبیر کرده که محل ظهور قدرت و علم و اراده پروردگار است. آنگاه نتیجه می‌گیرد که توانایی و قوّت طبیعی انسان، 10 هزار است، ولی اگر آدمی بخواهد از توانایی ارادی خود استفاده کند، قدرت او بیرون از شماره خواهد بود:
از آن دانستهای تو جمله اسما
که هستی صورت عکس مسمّا2
ظهور قدرت و علم و ارادت
به توست ای بنده صاحب سعادت!
سمیعی و بصیر و حی و گویا
بقا داری نه از خود لیک از آنجا
طبیعی قوت تو دههزار است
ارادی برتر از حصر و شمار است3
بر این اساس، یکی از رسالتهای ماه مبارک رمضان، یادآوری توانمندی بالای معنوی به روزهدار است. انسانی که هرگز نمیتوانست رنج گرسنگی و تشنگی را تحمل کند، در ماه رمضان ساعت‌ها گرسنه و تشنه میماند و آسیبی نمیبیند. او که هیچ‌گاه در خود این توان را نمیدید که روزی را بدون صبحانه، نهار و عصرانه به شب برساند، در این ماه، سی روز را بدون خوردن این سه وعده غذا میگذرانَد. انسان که خود را ناتوانتر از آن میدید که سحرگاهان، از بستر گرم و نرم خویش دل بکند و ساعتی را در آن لحظههای ملکوتی بیدار بماند، در این ماه به راحتی بیدار میشود. چه بسا روزهداری به دلیل عادت به سیگار، خود را از ترک سیگار در طول روز، ناتوان میدید، ولی اکنون ساعت‌های طولانی بین سحر تا افطار را بدون سیگار پشت سر میگذارد. این‌گونه ماه رمضان، تواناییهای نهفته روزهدار را آشکار می‌کند و غیر مستقیم به او میآموزد: «تو میتوانی».
بی‌گمان، کسی که در این یک ماه توانست غرایز خویش را در طول روز کنترل کند و حتی از کارهایی که تا پیش از ماه رمضان بر او حلال و مباح بود، بپرهیزد، پس از ماه رمضان و در ماه‌های دیگر نیز میتواند غرایزش را کنترل کند و آنها را زیر سلطه خویش درآورد. ماه مبارک رمضان، انسان را از تواناییهای معنوی او آگاه می‌کند، بزرگی او را به وی مینمایاند و از این رهگذر به او کرامت میبخشد.
پی‌نوشت‌ها:
1. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 10، ص 313.
2. کلیات خمسه، ص 54.
3. وسائل الشیعه، ج 10، ص 314.
4. کلیات شمس تبریزی، ص90.
5. همان، ص 876.
6. شراکت.
7. نظامی گنجهای، مخزن الاسرار، تصحیح: محمد آیتی، ص85.
8. مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بیتهای 2611 و 2612.
9. دیوان حافظ، ص 125، غزل 67.
10. شیخ محمود شبستری، مجموعه آثار، به کوشش: دکتر صمد موحد، ص 365.
11. که هستی صورت عکس مسمّا: انسان، عکس حق است و چنآنچه حق، جامع جمیع اسماست، انسان نیز جامع همه است. لاهیجی، شرح گلشن راز، ص 214.
12. شیخ محمود شبستری، گلشن راز، ص27.
