قرآن کریم و مسجد از آغاز شکل گیری اسلام تا به امروز  دو رکن جدایی ناپذیر و مکمل یکدیگر بوده‌اند و همواره به عنوان دو عامل مهم و مؤلفه بسیار تأثیرگذار در بسط و ترویج فرهنگ و معارف ناب اسلامی نقش بسیار مؤثر و عمیقی را ایفاء نموده‌اند. و در سایه این تعامل مثبت و خدمات متقابل آن دو به یکدیگر بوده است که شاهد گسترش و نهادینه‌سازی ارزش‌های اسلامی و الهی در جوامع اسلامی هستیم. به همین خاطر افزایش بازده برنامه های معنوی در گرو تقویت ارتباط مسجد و قرآن بوده و نیز مسجد مکانی مهم برای ترویج فرهنگ قرآنی و قرآن موجب بسط و گسترش فعالیت های مساجد می‌باشد. این ارتباط لازم و ملزوم یکدیگر و غیر قابل حذف و انکار هستند.

– زمینه‌های تعامل مثبت و اثرگذار مسجد و قرآن:

–        آیات مسجدی قرآن کریم: ‏در قرآن کریم جمعاً 26 بار کلمه مسجد، مساجد و مسجداً به کار رفته است (کلمه «مَساجِدُ» 6 بار و کلمه «مَسْجِد» 18 بار و «مَسْجِداً» 2 بار). سوره‏هایى که داراى کلمه مساجد – مسجد – مسجداً مى‏باشند عبارتند از:

الف – کلمه «مَساجِدً» جمعاً 6 بار:

1 – سوره بقره 2 بار آیات 114 و 187

2 – سوره توبه 2 بار آیات 17 و 18

3 – سوره حج 1 بار آیه 40

4 – سوره جن 1 بار آیه 18

ب – کلمه «مَسْجِدً» جمعاً 18 بار:

1 – سوره بقره 6 بار آیات 144 – 149 – 150 – 191 – 196 – 217

2 – سوره مائده 1 بار آیه 2

3 – سوره اعراف 2 بار آیات 29 – 31

4 – سوره انفال 1 بار آیه 34

5 – سوره توبه 4 بار آیات 7 – 19 – 28 – 108

6 – سوره اسرى 2 بار آیات 1 – 7

7 – سوره فتح 2 بار آیات 25 – 27

ج – کلمه «مَسْجداً» جمعاً 2 بار:

1 – سوره توبه 1 بار آیه 107

2 – سوره کهف 1 بار آیه 21

از مجموع 26 بار کلمه مسجد – مسجداً و مساجد به کار رفته در آیات قرآن مجید 20 مورد مفرد مى‏باشند (مسجد – مسجداً) و 6 مورد جمع (مساجد) و در مجموع این آیات 15 بار کلمه مسجد با «الحرام» ترکیب شده است که از این تعداد 9 مورد مربوط به حج مى‏باشد و براى مواردى چون معراج پیامبر، عدم ورود مشرکان به مسجد و آبادانى مسجدالحرام براى هر کدام 1 مورد بوده است و نیز 1 مورد در سوره اسرا با لفظ الاقصى ترکیب شده است «مسجدالاقصى» 5 مورد بدون ترکیب آمده است از مجموع 6 مورد جمع به کار رفته در آیات کلام الهى 3 بار با کلمه ا… ترکیب یافته (مساجدا…) و بقیه کلمه جمع بدون همراه و ترکیب مى‏باشد.

–        قرآن کریم زبان مشترک اهالی مختلف متنوع مسجد: قرآن کریم ظرفیت بسیار بالایی در برنامه ریزی و ارائه برنامه‌ای جامع و مدون برای تمامی مسلمانان در سطح مساجد دارد. قرآن کریم دارای زبان مشترک و همه فهم برای تمامی مذاهب و فرق اسلامی و مسلمانان سراسر جهان بوده که قابلیت و توانایی ارائه متقن و غنی آموزه‌ها و اندیشه‌های الهی که در قالب وحی نازل شده است در سطح تمامی مساجد موجود در اقصی نقاط گیتی از تمامی نژادها، زبانه‌ها و رنگها و جوامع را دارد. بدون قرآن هیچ برنامه ای را نمی توان در زندگی بشر متصور شد.

–        قرآن کریم اولین کتاب حضور یافته در مسجد: قرآن کریم اولین کتابی است که وارد محیط مقدس مسجد شده و متضمن شکل گیری، تولید و تقویت کتابخانه‌های مساجد شده است. قرآن و کتب ادعیه‌ای که حاوی کلمات وحی است از اصلی ترین کتب موجود در مساجد محسوب می شوند.

–        نقش برنامه‌های قرآنی در جذب مخاطبان به مسجد: با اندکی تأمل در آیات قرآن می توان به وضوح پی برد که قرآن با داشتن پندهایی در قالب گفتمان و شرح وقایع عبرت آموز تاریخی و قصه هم توجه کودک و نوجوان را به خود جلب می کند و هم دارای لحن و کلامی است که می‌توان از آن در ارائه بهتر مطالب در قالب قرائت، صوت و لحن، تواشیح و هم‌خوانی، ابتهال و… بهره برد. این مفاهیم ارزشمند که در قالب‌های مختلف در سطح مساجد ارائه می‌شوند زمینه‌هایی لازم را برای هرچه پربار شدن برنامه‌های معنوی مساجد فراهم می‌سازند.

–        نزول برخی از سوره های قرآن کریم برای پیامبر گرامی اسلام در مساجد: همانند سوره‌ جن در مسجدی که بعدها به خاطر نزول همین سوره در مسجد، به “مسجد جن” معروف شده است و نیز نزول وحی در مسجدی که بعد از نزول آیات الهی به ” مسجد ذوقبلتین” مشهور گشت. که در آن خداوند متعال از پیامبر گرامی اسلام خواست که قبله مسلمانان را از مسجد الاقصی به سمت کعبه تغییر دهد.

–        بهترین مکان برای برگزاری محافل انس با قرآن در مساجد می‌باشد: مفاهیم، محتوا و روح آیات قرآنی به دلیل هم راستایی با ابعاد معنوی و روحانی مساجد موجب شده است تا مساجد بهترین بستر عرصه ارائه برای برنامه‌های علوم قرآنی محسوب گردد چرا که میزان فضیلت و حضور در مسجد و نقش پر رنگ این حضور در نشان دادن جایگاه واقعی این مکان معنوی، اجرای برنامه ها، گسیل داشتن و اقبال و جذب مردم به مسجد و زمینه های این امور می تواند فضا را برای گسترش بحث ترویج فرهنگ مسجد و فرهنگ قرآن در میان عامه مردم فراهم نموده و منجر به نهادینه کردن آن برای برخورداری از برنامه های متنوع تر و عامه پسندتر شود که بایسته است این مهم هر روز پر رنگ‌تر از گذشته انجام پذیرد و تنها منحصر به ماه مبارک رمضان نباشند، و نیز شایسته است برنامه های قرآنی تنها به قرائت و ترجمه محدود نشود که در این صورت فعالیت های قرآنی از گستردگی و اثرگذاری عمیق بر اساس ذوق و سلیقه برخوردار نمی شوند. لازم است فعالیت های قرآنی در مساجد به روز شود تا در مقابل، حضور افراد با سلایق و روحیات متفاوت فراهم شود.

–        اعزام قاریان برجسته به مساجد: در زمان رسول اکرم(ص) یکی از روش های تبلیغی دین مبین اسلام، اعزام قاریان برجسته به مساجد دیگر بود و این مساجد بهترین مکان برای فعالیت آنان محسوب می‌شد. یکی از زمینه‌های جذب و گرویدن به دین مبین اسلام در صدر اسلام قرائت‌های زیبا و وزین قاریان بنام مسلمانی بوده است که از سوی پیامبر اسلام (ص) به مساجد دیگر بلاد اسلامی اعزام می‌شدند. در این راستا، در حال حاضر نیز مناسب است انتقال نکات ارزنده آیات از سوی قاریان حین تلاوت انجام پذیرد. با توجه به بالا بودن بار معنایی بسیار سنگین و وزین آیات قرآن در قالب تلاوت، صوت و لحن در برخی از آیات قرآن نکات بسیار ظریفی وجود دارد که دانستن آن ها برای مخاطبان بسیار ضروری است این امر سبب می‌شود تا برنامه های قرآنی اجرایی در سطح مساجد از عمق و اثرگذاری بیشتری برخوردار شوند. به همین دلیل قاریان قرآن نباید از یادآوری نکات ارزنده و گران سنگ قرآن در خلال تلاوت آیات آن در مساجد غافل شوند؛ چرا که با توجه به علاقه وافری که مخاطبان نسبت به تلاوت زیبا دارند همگام سازی تلاوت با تفهیم نکات آموزنده تاثیر بسیار قابل توجهی بر روی آنان می گذارد و قاریان قرآن می توانند از طریق بیان خود به راحتی عمق نفوذ کلام وحی و معناهای عمیق عرفانی، معنوی و روحانی را به مخاطبان خود انتقال دهند

–        قرآن مهمترین منبع و مأخذ آموزشی و تربیتی در سطح مساجد: از آغاز شکل‌گیری اسلام تاکنون قرآن از منابع مهم و اولیه آموزش به شمار می رود و امروزه نیز این کتاب از جنبه های متنوع آموزش معنوی و تربیتی در قالب روخوانی، روان خوانی، تجوید، فصیح خوانی و تفسیر مفاهیم و… مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین آغاز تمامی برنامه‌های اجرایی در مساجد عمدتاً با تلاوت قرآن کریم انجام می‌گیرد.

–        ذکر نام تعدادی از مساجد در قرآن: مساجدی چون «مسجد الاقصی که با همین نام در قرآن مطرح شده است توسط سلیمان (ع) بنا شده است. این مسجد قبله اول مسلمانان و از مساجد تاریخی و بسیار مقدس است و پس از کعبه و مسجدالحرام بنا شده است. طبق روایتی از پیامبر(ص) پس از 500 سال از بنای مسجدالحرام و کعبه ساخته شده است. آن حضرت فرمود یک نماز در این مسجد معادل 500 نماز در مساجد معمولی است. دیگری مسجد الحرام بوده که مقدس ترین و با فضیلت ترین مسجد از نگاه قرآن و روایات می‌باشد. نام مقدس مسجدالحرام 15 بار در قرآن و در همه موارد با صفت الحرام که بیانگر حرمت و قداست ویژه آنست آمده است. مسجد قبا، سومین مسجدی است که ذکر آن در قرآن کریم شده است.اما مسجدالنبی که دومین مسجد بنا شده توسط پیامبر اعظم(ص) است به طور خاص در قرآن مطرح نشده است. اگرچه برخی مفسران مسجد مطرح شده در آیه 108 سوره توبه را اشاره به این مسجد دانسته اند ولی به لحاظ برخی قرائن این آیه مربوط به مسجد قبا است.
خداوند از این مسجد به لحاظ اینکه بر اساس تقوا و اخلاص بنا شده ستایش و تمجید کرده و به حضور و اقامه نماز در آن تشویق و ترغیب کرده است»[1] تمام مساجد فوق به مساجد مبارکه معروفند که در مقابل آن مسجد ضرار که به مسجد ملعونه معروف شده است در قرآن کریم ذکری از آن به میان آورده است.