در فرهنگ اسلام «مسجد» محل گردهمایی مسلمانان است. مسجد قدمتی به اندازه خود اسلام دارد، اما هنوز باورمان نشده است که در روزگار تهاجم فرهنگی غرب بهترین سنگر و پناهگاه مؤمنان می‌تواند مسجد باشد و شاید بر همین اساس مرحوم قاضی(ره) فرمود: «مؤمن در مسجد همانند ماهی است در آب!»
این محل اجتماع مؤمنان، این خلوتگاه عاشقان، این محفل انس دوستان، این پایگاه اسلام … مسجد است، تصویرگر محراب و جماعت و گنبد و مناره و … در خاطره‌ها، اما تا به حال فکر کرده‌ایم ساخت مساجدمان چقدر با دستورات شرع سازگاری دارد؟ و چقدر نیاز به احداث مساجد جدید داریم؟ اما می‌شود با طرح‌های ابتکاری و بهره‌گیری از نیروهای فعال ـ طبق دستورات شرع ـ مساجد کم هزینه بدون تجمل و اشرافی‌گری اما مستحکم و محکم و زیبا بنا نهاد تا دیگر هر موقع در حضر و سفر ندای اذان طنین انداز شد، دیگر بهانه‌ای برای عدم پاسخ به «حی علی خیر العمل» نداشته باشیم!
در ادامه احادیثی از کتاب «انوار الملکوت» علامه سیدمحمدحسین حسینی طهرانی درباره کیفیت ساخت مساجد می‌آید:
و از آداب آن است که: آن قدر بلند نسازند که در و پنجره آن مُشرِف بر خارج باشد.
در «کافى» به إسناد خود روایت مى کند از امام محمد باقر(ع): أنَّ عَلِیًّا علیه السّلام رَأى مَسجِدًا بِالکُوفَه و قَد شُرِّفَ، فَقالَ: کَأنَّهُ بِیعَه! و قالَ: إنَّ المَساجِدَ تُبنَى جُمًّا لا تُشَرَّفُ.
امیرالمؤمنین(ع) مسجدى را در کوفه دیدند که مشرف به خانه هاى مردم است فرمودند: گویا کلیسا ساخته اند و سپس فرمودند: مساجد باید غیر مرتفع و غیر مشرف ساخته شوند.
و مرحوم مفید در «إرشاد» نقل مى کند از امام محمد باقر(ع) که: إذا قامَ القائِمُ لَم یَبقَ مَسجِدٌ عَلَى وَجهِ الأرضِ لَهُ شُرَفٌ إلّا هَدَمَها.
وقتى امام زمان(ع) ظهور کند، هر مسجدى که مشرف به خانه‌هاى اطراف باشد، تخریب خواهد کرد.
دیگر از آداب آنکه: مناره آن را بلندتر از سطح مسجد نسازند.
از شیخ طوسى روایت شده است به إسناد خود از على بن جعفر، قال: سَألتُ أباالحَسَنِ(ع) عَنِ الأذانِ فى المَنارَه، أسُنَّه هُوَ؟ فَقالَ: إنَّما کانَ یُؤَذَّنُ لِلنَّبِى(ص) فى الأرضِ فَلَم تَکُن یَومَئِذٍ مَنارَه.
از موسى بن جعفر(ع) درباره اذان در مساجد سؤال کردم که آیا مستحب است؟ حضرت فرمود: در زمان رسول خدا براى پیامبر اذان مىگفتند، ولى در آن روز مناره وجود نداشت (مؤذن بر خانه‌هاى اطراف اشراف نداشت).
و شیخ طوسى به إسناد خود روایت کرده از برقى از نوفلى از سکونى عن الجعفر عن أبیه عن آبائه(ع): أنَّ عَلِیًّا علیه‌السّلام مَرَّ عَلَى مَنارَه طَوِیلَه فَأمَرَ بِهَدمِها و [ثُمَ] قالَ: لا تُرفَعُ المَنارَه إلّا مَعَ سَطحِ المَسجِدِ!
روزى امیرالمؤمنین(ع) به مسجدى عبور کردند که داراى مناره بود دستور دادند آن مناره را خراب کنند و فرمودند: ارتفاع مناره باید به اندازه سقف مسجد باشد.
دیگر از آداب آن که: مسجد را جارو کنند، بالأخص در روزهاى پنجشنبه.
در کتاب «من لا یحضره الفقیه» از رسول الله(ص) حدیث مى‌کند: مَن کَنَسَ المَسجِدَ یَومَ الخَمِیسِ ولَیلَه الجُمُعَه فَأخرَجَ مِنهُ مِنَ التُّرابِ ما یُذَرُّ فى العَینِ غَفَرَ اللهُ تعالى لَهُ.
کسى که روز پنجشنبه و شب جمعه مسجد را جارو کند و گرد و خاک را که در چشم نماز گزاران مى رود بزداید خداوند گناهان او را مىآمرزد.
و در «مجالس» به إسناد خود از أبىذرّ از رسول خدا در جمله وصیت‌هاى آن حضرت روایت مى‌کند که حضرت فرمود: یا أباذَرٍّ! الکَلِمَه الطَّیِّبَه صَدَقَه وکُلُّ خُطوَه تَخطُوها إلَى الصّلاه صَدَقَه. یا أباذَرٍّ! مَن أجابَ داعِىَ اللهِ وأحسَنَ عِمارَه مَساجِدِ اللهِ کانَ ثَوابُهُ مِنَ اللهِ الجَنَّه فَقُلتُ: کَیفَ یُعمَرُ مَساجِدُ اللهِ؟ قالَ: لا تُرفَعُ فِیها الأصواتُ، ولا یُخاضُ فِیها بِالباطِلِ، ولا یُشتَرَى فِیها، ولا یُباعُ، واتْرُکِ اللَّغوَ ما دُمتَ فِیها؛ فَإن لَم تَفعَل فَلا تَلُومَنَّ یَومَ القِیامَه إلّا نَفسَکَ.
اى أباذر، کلام و سخن نیکو و آموزنده صدقه است و هر قدمى که براى نماز برداشته شود صدقه است، اى أباذر کسى که نداى خداوند را پاسخ دهد و به آبادى و اصلاح مساجد همت گمارد خداوند پاداش او را بهشت قرار مىدهد.
عرض کردم چگونه شخصى مىتواند به عمران و اصلاح مساجد بپردازد؟ حضرت فرمودند: اصلاح و عمران مساجد این است که صدا را در مساجد بلند نکند و به امور باطل و لهو و لعب نپردازد و خرید و فروش را در مساجد کنار بگذارد و تا مادامى که در مسجد به سر مىبرى از کار لغو و بیهوده بپرهیز و اگر چنین نکردى در روز قیامت خودت را ملامت کن.
مرحوم شیخ وَرّام بن أبى فِراس در کتاب خود مى گوید که: قالَ(ع): یَأتِى فى آخِرِ الزَّمانِ قَومٌ یَأتُونَ المَساجِدَ فَیَقعُدُونَ حَلَقًا، ذِکرُهُمُ الدُّنیا وحُبُّ الدُّنیا؛ لا تُجالِسُوهُم! فَلَیسَ لِلَّهِ فِیهِم حاجَه.
«أمیرالمؤمنین(ع) فرمودند: در آخر الزّمان افرادى پدیدار مىشوند که داخل مساجد مىشوند و چون حلقه گرد هم قرار مىگیرند و به جاى ذکر خدا از دنیا و محبت‌هاى دنیا و تعلقات دنیا با هم گفت‌وگو مىکنند شما با ایشان منشینید، خداوند نیازى به حضور آن‌ها ندارد.
و از آداب باطنى و تعمیر حقیقى مسجد آن است که مؤمنین دائماً در آنجا تردد کنند و آنجا را موضع نماز و تلاوت قرآن قرار دهند.
در «من لا یحضره الفقیه» آورده است: وَإنَّ اللهَ تَبارَکَ وتَعالَى لَیُرِیدُ عَذابَ أهلِ الأرضِ جَمِیعًا حَتَّى لا یُحاشِىَ مِنهُم أحَدًا، فَإذا نَظَرَ إلَى الشِّیبِ ناقِلِى أقدامِهِم إلَى الصَّلَواتِ والوِلدانِ یَتَعَلَّمُونَ القُرآنَ، رَحِمَهُمُ اللهُ فَأخَّرَ ذَلِکَ عَنهُم.
گاهى از اوقات اراده خداوند بر عذاب منطقهاى تعلق مىگیرد و به هیچ یک از افراد آن منطقه اعتنایى نمى‌کند در این وقت نگاه مى‌کند که پیران چگونه براى نماز به سمت مساجد در حرکتند و اطفال به تلاوت و تعلّم قرآن اشتغال دارند، رحمت خود را به جاى عذاب بر آن قوم نازل مى‌کند و عذاب را به تأخیر مىاندازد.
