بحث غدیر در دانش‌های گوناگون
غدیر از جوانب متعدد علمی مورد بحث قرار گرفته است. در کتب حدیثی از سند و متن؛ در کتب تاریخی به عنوان مهمترین واقعه اسلام؛ در کتب کلامی به عنوان مؤثرترین بحث اعتقادی که همان ولایت و خلافت است؛ در کتب تفسیر ذیل تفسیر آیاتی که به خلافت بر می‌گردد، در کتب لغت به مناسبت کلمه «مولا» و در کتب ادب و شعر از ادبیات درخشان غدیر بحث شده است.
تبلیغ گسترده غدیر در رسانه‌های گوناگون
در یک نگاه به فرهنگ مکتوب غدیر، جلوه‌های آن را به صورت‌های مختلفی می‌بینیم: کتاب‌های بزرگ و کوچک، جزوه‌ها، بروشورها، مقالات مجلات و روزنامه‌ها، برنامه‌های علمی رایانه‌ای، کاشی‌کاری‌ها و تابلوهای زیبا و به صورت کارت و پوستر.
این روند هر ساله اوج بیشتری از خود نشان می‌دهد، و در ظل عنایت حضرت بقیه‌اللّه‌ الاعظمعجل‌اللّه‌فرجه آثار عمیق خود را در ابلاغ پیام غدیر به اثبات رسانده است.
غدیر در اسناد الهی
شخصی به نام «مَعْروف» خدمت امام باقر علیه‌السلام رسید و داستان غدیر را به نقل از ابی‌الطفیل برای حضرت بازگو کرد. حضرت آن را تأیید کرد و فرمود: «این مطلب را در کتاب علی علیه‌السلام دیده‌ایم و نزد ما صحیح است».
کتاب علی علیه‌السلام ، نوشته امیرالمؤمنین علیه‌السلام از املای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم است. این کتاب از ودایع امامت است که جز معصومین علیهم‌السلام کسی به آن راه ندارد.
غدیر از روایت شفاهی تا نوشتار
از اوایل قرن دوم هجری که تدوین معارف دینی رسما آزاد شد، تبلیغ غدیر نیز شکلی تازه به خود گرفت و کم کم از شکل روایت سینه به سینه به صورت تألیف در آمد. در اواسط قرن دوم اولین تألیف مستقل درباره غدیر نوشته، و در ادامه کتاب‌های مختلفی به صورت مستقل یا ضمنی در موضوع غدیر تدوین شد.
تحقیق در سند و متن غدیر
از قرن چهارم تحقیق و بحث در متن و سند حدیث غدیر آغاز شد و پیام بنیادین خطبه غدیر که جمله «مَن کُنتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلیٌ مَوْلاهُ» است در مناظرات مطرح شد، و اسناد و راویان حدیث غدیر نیز به دقت مورد بررسی قرار گرفتند. کتب شیخ صدوق و سید مرتضی و شیخ مفید بهترین شاهد بر این مدعا هستند. این تحقیقات در قرن‌های چهارم و پنجم و ششم هجری اوج داشته و تا سال هزار هجری همچنان پیش رفته، و تألیفات برجسته‌ای در باب این موضوعات در دست است.
شکوفایی علمی غدیر
از اوائل قرن یازدهم هجری تا امروز، با ایجاد میدان باز علمی، اندیشمندان اسلام کتاب‌های بسیار مهمی درباره غدیر تألیف کرده و به خوبی از زحمات هزار ساله نتیجه‌گیری نموده‌اند. در این دوران تمام جوانب غدیر جمع و بررسی و تحقیق شد. ارتباط غدیر با قرآن، بحث‌های مفصل در اَسناد غدیر، بررسی‌های عمیق در متن حدیث غدیر، جمع‌آوری و تدوین غدیریه‌ها از موضوعات مورد پژوهش و عنایت پژوهشگران اسلامی بوده است.
تحقیقات بزرگانی همچون قاضی شوشتری، علامه مجلسی، شیخ حُرّ عامِلی، سید هاشم بَحرانی، میرحامدحسین هندی، علامه امینی و بسیاری دیگر از علما، بهترین شاهد این مدعاست.
تألیفات مفصل درباره غدیر
علامه مجلسی نیمی از یک جلد از بحارالانوار را به مسئله غدیر اختصاص داده است. سید هاشم بحرانی در این باب کتابی مستقل بنام کَشفُ المُهِم تألیف نموده است. سید حامدحسین هندی در ده جلد 400 صفحه‌ای از کتاب عَبَقات‌الأنوار به بحث‌های تحقیقی درباره غدیر پرداخته است. علامه امینی طی یازده جلد کتاب الغدیر جوانبی از آن و نیز کلیه شعرای غدیر و شعرهای آنان را جمع‌آوری کرده و مطالب مهمی درباره آنها آورده است. کتابهایی از قبیل التَکمیل از سید مرتضی‌حسین و الغدیرُ فی الإسلام از شیخ محمد رضا فَرَج‌اللّه‌ نیز نمونه‌های دیگری از این تحقیقات علمی هستند.
اولین کتاب‌شناسی غدیر در قرن ششم
با توجه به اهمیت خاص غدیر در اسلام و ارتباط مستقیم آن با مسئله امامت و خلافت، از دیر زمان علمای بزرگ به اهمیت کتب مربوط به غدیر توجه داشته‌اند. در این زمینه شیخ محمد بن علی بن شَهْرآشوب از قرن ششم در کتاب مناقب آل‌ابی‌طالب و سید بن طاووس از قرن هفتم هجری در کتاب اِقْبالُ‌الاَعْمال تعدادی از کتاب‌های مربوط به غدیر را معرفی کرده‌اند.
کتاب‌شناسی مستقل غدیر
تاکنون پنج کتابشناسی در زمینه غدیر تألیف شده است که به ترتیب زمان تألیف عبارتند از:
1 . اَلغَدیرُ فِی التُّراثِ اِلإسلامی، سید عبدالعزیز طباطبایی.
2 . غدیر در مآخذ اسلامی، ترجمه و تلخیص: مهدی جعفری.
3 . کتاب‌نامه غدیر خم، نادر مطلبی، سید محسن دین‌پرور
4 . کتاب‌نامه غدیر، پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام قم
5 . غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری.
شناسایی غدیرپژوهان و کتاب‌های غدیری
کتاب‌شناسی غدیر تا کنون به دو صورت انجام گرفته است:
الف . معرفی مؤلفان: این مهم را در کتاب اَلغَدیر فِی التُّراث اِلإسلامی علامه سید عبدالعزیز طباطبایی انجام داده و نویسندگانی را که درباره غدیر تألیفات مستقلی داشته‌اند، از قرن دوم تا پانزدهم هجری، معرفی کرده است. گرایش غالب در این کتاب، دیدگاه رجالی و شرح حال مؤلفان است.
ب. معرفی کتاب‌ها: این مهم در چهار کتاب‌نامه غدیر در مآخذ اسلامی، کتاب‌نامه غدیر، کتاب‌نامه غدیر و غدیر در آیینه کتاب انجام گرفته که آخرین مورد، کامل‌ترین آنها و تألیف آقای محمد انصاری است. کتاب‌های معرفی شده در این کتاب‌نامه در چهار مرحله شناسایی شده‌اند:
1 . معرفی کلی کتاب و روش کار مؤلف؛
2 . معرفی تفصیلی و بیانِ محتوای کتاب: شمول آن بر همه مطالب مربوط به غدیر یا پرداختن جنبه خاصی از آن، گرایش تاریخی، حدیثی یا ادبی در کتاب، منقول بودن مطالب یا تحقیقی و تحلیلی بودن آن، تقسیم‌بندی کتاب، کیفیت قلم مؤلف و نکات خاص در هر کتاب از قبیل توضیح مدارک آن؛
3 . خصوصیات فنی کتاب: نام کتاب، زبان، این که چاپی یا خطی است، مؤلف و تاریخ وفات او، مترجم یا محقق، ناشر، محل چاپ، نوبت چاپ، سال چاپ، قطع کتاب، تعداد صفحات و منابعی که از کتاب یاد کرده‌اند؛
4 . نمونه عکسی از جلد کتاب‌ها.
گستره کتاب‌شناسی غدیر
کتاب‌شناسی غدیر از سه جهت گستره باز دارد:
1 . کتاب‌های خطی بسیاری در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی درباره غدیر وجود دارد که از یک‌سو اطلاع یافتن از بسیاری از آنها درطول زمان صورت می‌گیرد واز زوایای کتابخانه‌ها بیرون می‌آید، و از سوی دیگر، فهرست‌های موجود کتابخانه‌های خطی جهان نیز تا کنون به طور کامل و جامعی در این باره مطالعه نشده است. بنابر این احتمال اضافه شدن کتاب‌های خطی زیادی به آمارهای موجود بسیار است.
2 . در پی توجه روزافزون جهانی به مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام و عنایت خاص ائمه علیهم‌السلام ، در سده اخیر گرایش خاصی به تألیف کتبِ مربوط به آل‌محمد علیهم‌السلام مشهود است و شاهد کتاب‌های پرمحتوا و تحقیقی، چه از نظر تاریخی و حدیثی و چه از نظر ادبی و شعری، هستیم که غدیر نیز یکی از همین زمینه‌ها است.
3 . با توجه به گسترش روزافزون ذخایر رایانه‌ای و ارتباطات سریع مراکز کامپیوتری با یکدیگر، به خصوص شبکه جهانی اینترنت، از یک سو شاهد کتاب‌هایی هستیم که فقط به صورت نرم‌افزار منتشر شده‌اند، و از سوی دیگر، دسترسی به کتابخانه‌های بزرگ جهان ونیز مراکز علمی و مؤسسات انتشاراتی به سهولت انجام می‌پذیرد و در نتیجه اطلاع‌رسانی درباره کتاب‌های زیادی که در آرشیوهای خود نگهداری می‌کنند و یا حتی در دست انتشار دارند، بسیار آسان خواهد بود.
با در نظر گرفتن این زمینه‌ها پیداست که هر کتاب‌نامه‌ای تهیه شود، با گذشت مدتی کم، احتیاج به ملحقات دارد تا کتاب‌های جدید به آن اضافه شود.
آمار کتاب‌های چاپی غدیر
کتاب‌های چاپی مربوط به غدیر که در کشورهای مختلف طبع شده، 290 کتاب است و تفصیل آن به ترتیب بسیاریِ شمار کتاب‌ها چنین است:
ایران: 180 کتاب، (تهران: 57 کتاب، قم: 78 کتاب، اصفهان: 5 کتاب، تبریز: 6 کتاب، کرمانشاه: 1 کتاب، مشهد: 17 کتاب، کاشان: 2 کتاب، یزد: 1 کتاب، شیراز: 1 کتاب، و 12 کتاب که شهر آنها مشخص نیست)؛
هند: 32 کتاب، (دِهلی: 7 کتاب، لَکَنهو: 12 کتاب، کَلکَته: 2 کتاب، بَنارَس: 1 کتاب، عَلیگَرِه: 1 کتاب، محمودآباد: 1 کتاب، بمبئی: 4 کتاب، بیهار: 1 کتاب، و 3 کتاب که شهر آنها مشخص نیست)؛
پاکستان: 27 کتاب، (لاهور: 15 کتاب، کراچی: 8 کتاب، پیشاور: 1 کتاب، سِیالْکُوت: 2 کتاب، راوِلْپِندی: 1 کتاب)؛
عراق: 17 کتاب، (نجف: 13 کتاب، کربلا: 2 کتاب، عِماره: 1 کتاب، بغداد: 1 کتاب)؛
لبنان: 24 کتاب، (بیروت: 22 کتاب، صِیدا: 2 کتاب)؛
بحرین: 1 کتاب؛
بنگلادش: 1 کتاب؛
تانزانیا: 1 کتاب، (شهر دُودُوما)؛
انگلستان: 2 کتاب، (لندن)؛
مصر: 1 کتاب، (قاهره)؛
نُروژ: 1 کتاب، که نام شهر آن مشخص نیست.
همچنین در 68 کتاب چاپی، کشورِ محل نشر آنها مشخص نیست.
آمار کتاب‌های خطی غدیر
کتابهایی که چاپ نشده باشند، «خطی» تلقی می‌شوند، اگر چه مربوط به قرن‌های گذشته نباشند و به صورت دست‌نویس نزد مؤلف باشند. کتاب‌های خطی مستقلِّ غدیر 126 کتاب است که به جز دست‌نویس مؤلفان که 24 کتاب است و 68 کتاب که محل نگهداری آنها مشخص نیست، بقیه در مراکز زیر نگهداری می‌شود:
ایران
کتابخانه دانشگاه تهران: 5 کتاب؛
کتابخانه گوهرشاد در مشهد: 1 کتاب؛
کتابخانه حضرت شاهچراغ علیه‌السلام در شیراز: 3 کتاب؛
کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد: 3 کتاب؛
کتابخانه مجلس شورا در تهران: 2 کتاب؛
کتابخانه مجلس سابق در تهران: 1 کتاب؛
کتابخانه آیت‌اللّه‌ مرعشی در قم: 4 کتاب؛
کتابخانه وزیری در یزد: 1 کتاب؛
کتابخانه سید محمد علی روضاتی در اصفهان: 3 کتاب؛
کتابخانه مدرسه سپه‌سالار در تهران: 1 کتاب؛
کتابخانه دانشکده الهیات تهران: 1 کتاب؛
کتابخانه نوربخش در تهران: 1 کتاب.
سوریه
کتابخانه ظاهِریّه در دمشق: 1 کتاب.
یمن
کتابخانه جامع کبیر صَنعا: 1 کتاب.
هند
کتابخانه فیضی در بمبئی: 1 کتاب؛
کتابخانه خدابخش در پَتْنِه: 1 کتاب؛
کتابخانه شیخ عبدالقیوم در بمبئی: 1 کتاب.
پاکستان
کتابخانه جمعیت اسماعیلیه (کراچی): 1 کتاب.
آلمان
کتابخانه برلین، 2 کتاب.
مؤلفان غدیر
تألیفات مربوط به غدیر بیشتر به صورت فردی، و گاهی به صورت گروهی یا با نام هیئت تحریریه انجام شده است.
در میان این خدمت‌گزاران غدیر که به نام امیرالمؤمنین علیه‌السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زده‌اند، علمای بزرگ و محدثان طراز اول دیده می‌شوند. هم‌چنین خطبای مشهوری دیده می شوند که مستقلاً درباره غدیر تألیف داشته‌اند، یا متن خطابه‌های پر محتوای آنان درباره غدیر به صورت کتاب عرضه شده است. دامنه این محبت تا آن‌جا کشیده شده که حتی جوانانی را می‌بینیم که با سن کم مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفته‌اند و شعاعی از نور علوی را به نمایش گذاشته‌اند. عده‌ای از نویسندگان نیز از بانوانند.
آمار مؤلفان
اکثر مؤلفان کتب مربوط به غدیر شیعه اثناعشری هستند و در این میان چند مؤلف از اسماعیلیه و چند نفر از اهل سنت نیز دیده می‌شوند. مجموع مؤلفان بیش از 419 نفر است که آمار آنان چنین است:
از نظر مذهب: 348 نفر شیعه، 14 نفر اسماعیلی، 10 نفر از اهل سنت و 24 نفر مذهبشان مشخص نیست.
از نظر زبان و ملیت: در مؤلفان غدیر عرب و فارس و هندی و پاکستانی و ترک و تُرْکمن و کرد و اروپایی دیده می‌شود.
بعضی از مؤلفان، دو کتاب یا بیشتر درباره غدیر تألیف کرده‌اند؛ مانند شیخ مفید و شیخ کراجکی. در بعضی موارد نیز دو یا چند مؤلف در تألیف یک کتاب مشارکت کرده‌اند.
مؤلفان مشهور چهارده قرن
مؤلفان مشهور غدیر که در طی چهارده قرن قبل می‌زیسته‌اند عبارتند از:
خَلیل بن احمد فَراهیدی (م 175 ق)، علی بن حسن طاطُری (م 200 ق)، ابوجعفر بغدادی (م 300 ق)، محمد بن جَریر طَبَری (م 310 ق)، شیخ کُلینی (م 328 ق)، ابوالعباس ابن عُقْده کوفی (م 333 ق)، حسن بن ابراهیم علوی نَصیبی (م 350 ق)، علی بن هلال مُهَلَّبی (م 350 ق)، ابوبکر جِعابی (م 355 ق)، ابوطالب اَنْباری (م 356 ق)، ابوالحسن دارْقُطْنی (متوفای 385 ق)، ابوالمُفَضَّل شَیْبانی (م 387 ق)، ابوجعفر محمد بن علی بن دَحیم شَیْبانی (م 400 ق)، حاکِم نیشابوری (م 405 ق)، ابوعبداللّه‌ غَضائِری (م 411 ق)، شیخ مفید (م 413 ق)، ابوالحسن علی القَنانی (م 413 ق)، منصور لائی رازی (م قرن 5)، سید مرتضی علم الهدی (م 436 ق)، محسن خُزاعی نیشابوری (م قرن 5)، ابوالفتح کَراجَکی (م 449 ق)، هِبهُ‌اللّه‌ بن موسی شیرازی (م 470 ق)، حافظ سعید بن ناصر سَجِسْتانی (م 477 ق)، حاکم حَسْکانی (م قرن 5)، ابوطالب فارسی (م قرن 6)، شمس‌الدین ذَهَبی (م 748 ق)، زین‌الدین کُردی رازیانی (م 725 ق)، مولا عبداللّه‌ قزوینی (م قرن 10)، ابن طُولُون دمشقی (م 953 ق)، سید علی‌خان مَدَنی (م 1088 ق)، سیدهاشم بَحْرانی (م 1107 ق)، ملا مسیحا فَسَوی (م 1127 ق)، میر حامد حسین هندی (م 1306 ق)، حاج شیخ عباس قمی (م 1359 ق)، سید مرتضی حسین (م 1400 ق)، شیخ عبد الحسین امینی.
زبان‌های کتب غدیری
تألیفات مستقل درباره غدیر تا کنون به 8 زبان دنیا نوشته شده است.
اکثر کتاب‌های مربوط به غدیر به زبان‌های فارسی، عربی و اردو هستند.
بیشتر کتابهایی که به غیر این سه زبان هستند، ترجمه از فارسی، عربی یا اردو است. مخاطبان این کتاب‌ها یا مسلمانانی هستند که به یکی از این زبان‌ها سخن می‌گویند، یا از ادیان و ملل غیر مسلمانند که چنین کتاب‌هایی برای تبلیغ تشیع و گفتمان غدیر به زبانشان تألیف شده است. به همین علت در این کتاب‌ها اختصار و پرداختن به مسائل کلی مشهود است.
فهرست تألیفات غدیری براساس زبان کتاب‌ها چنین است:
فارسی: 171 کتاب؛
عربی: 154 کتاب؛
اردو: 84 کتاب؛
انگلیسی: 5 کتاب؛
ترکی آذری: 1 کتاب؛
ترکی استانبولی: 1 کتاب؛
بنگالی: 1 کتاب؛
نروژی: 1 کتاب.
حوزه‌های فرهنگی و گرایش‌های تحقیقی
درباره غدیر موضوعات بسیاری باید تحقیق شود و هنوز جای آنها خالی است. حوزه‌های فرهنگی و موضوعاتی که تاکنون در کتاب‌های تألیف شده درباره غدیر مورد نظر مؤلفان قرار گرفته چنین است:
بحث‌های اعتقادی، مباحث تفسیری، بررسی‌های تاریخی، تحقیقات جغرافیایی، مباحث رجالی، دلالت حدیث غدیر، متن‌شناسی، احتجاج به غدیر، ردّ شبهات و جواب مخالفان، شعر و ادبیات غدیر، مطالب عبادی غدیر، کتاب‌شناسی غدیر، اقتباس از آثار بزرگان، کتاب‌های کودک و نوجوان، ترجمه، خلاصه‌نویسی، سخنرانی‌ها، جمع‌آوری مقالات، یادنامه‌ها.