برای درک پاسخ دقیق این پرسش، لازم است ابتدائاً شفاعت معنا شود و سپس توضیحی فشرده با استفاده از آیات و روایات در مورد ماهیت شفاعت، نفس شفاعت کنندگان و شرایط تعلق آن ارائه گردد.
کلمه «شفاعت» در لغت از ریشه «شفع» به معنای جفت شدن و کنار هم قرار گرفتن دو چیز است.[1] در کاربرد اصطلاح کلامی، این واژه به معنای وساطت اولیاء الهی برای رساندن بندگان به فیض رحمت و مغفرت و دستگیری و نجات آنان از عذاب جهنم، می باشد.[2]
بر این اساس، حقیقت شفاعت، چیزی جز همراهی، وساطت، کمک و دستگیری برگزیدگان الهی در قیامت، نمی باشد. این همراهی و دستگیری یا برای ترفیع درجه است و یا برای نجات از عقاب و عذاب. از این نظر، نیکوکاران و بدکاران همگی نیازمند شفاعت می باشند با این تفاوت که شفاعت انبیاء و اولیاء برای نیکوکاران موجب صعود آنان به مقام برتر و بهره مندی بیشتر از عنایات خاصه الهی می شود. اما برای گناه کاران تغییر سرنوشت محسوب می شود و موجب نجات آنان از آتش و یا تخفیف مجازات می باشد.
بنابراین، گرچه در لسان روایات این اصطلاح بیشتر در مورد دوم یعنی نجات از عذاب به کار برده شده است ولی چنان چه اشاره گردید، دامنه شفاعت حوزه ی وسیعی دارد و شامل عموم مستحقین اعم از افراد مؤمن و صالح و یا غیرصالح می شود، حتی افراد صالح نیز چون دارای مراتب و مقامات متفاوت می باشند، مقام بالاتر نسبت به مراتب پائین تر، حق شفاعت دارد.
امام باقر (علیه السلام) می فرماید: یک فرد از مؤمنین، حداقل در مورد سی نفر حق شفاعت دارد ً[3] و نیز می فرماید: یک مرد مؤمن در مورد قوم و بستگان و اهل خانواده خود می تواند شفاعت نماید[4]. سر رشته دار این سلسله نیز پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) و اهل بیت معصومین می باشند که صاحب مقام شفاعت کبری در قیامت اند. امام صادق(علیه السلام) در این مورد می فرماید: ما من احد من الاولین و الاخرین الا و هو یحتاج الی شفاعه محمد یوم القیامه[5] هیچ فردی از خوبان و بدان چه از امت های گذشته و چه از امت اسلام نیستند مگر این که در قیامت محتاج شفاعت رسول اکرم می باشند. زیرا طبق روایات، این مقام از آن رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله)می باشد که خداوند به آن حضرت اعطا فرموده .
در مورد این که «آیا شفاعت کنندگان مهربان تر از خداوند هستند؟»، باید توجه داشت که شفاعت کنندگان در امر شفاعت، صرفاً مجاری فیض الهی اند و هیچ نقش مستقلی از خود ندارند، بلکه آن چه در جریان شفاعت مطرح است، جوشش رحمت بی کران خداوندی است و شفاعت کنندگان هر کدام مظهر مهر و رحمت خداوند رحیم و غفور اند نه چیز دیگر. منتهی چون اقتضای حکمت الهی این است که بهره مندی از وسعت رحمت و فوز مغفرت باید از راه اسباب و وسائط انجام پذیرد، لذا خداوند این فیض را از کانال شفیعان همانند: انبیاء و پیامبران (صلی الله علیهم و آلهم ) و اوصیاء (ائمه طاهرین ـ علیهم السلام ـ) و مؤمنین ،علما، شهدا، صالحین و فرشتگان، به بندگانش می رساند چنان که در روایات نیز آمده است.[6]
بنابراین، سخن از مهربان تر بودن و دلسوزی آنان در برابر خداوند معنا و مورد نخواهد داشت چون همه مهربانی و عطوفت شفاعت کنندگان از آن خداوند خالق مهر و عطوفت و بازتاب ترحم و رحمت او است و لذا امام صادق ( علیه السلام ) برای این که کسی سوء برداشتی نسبت به موضوع شفاعت نداشته باشد و سهمی مستقل برای شفعاءدر نظر نگیرد می فرماید: «بدانید که احدی از مخلوقین اعم از فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل و دیگران، در پیشگاه الهی کاری از دستش ساخته نمی باشد و اگر می خواهید به شفاعت آنان دل خوش باشید در صدد کسب رضایت الهی باشید که مالک مغفرت و رحمت است.»[7]
آن چه در حل این پرسش راه گشا است توجه به این مطلب است که نگاه ما نسبت به مسأله شفاعت و امثال آن نظیر: توسل و زیارات و… می باید نگاه توحیدی باشد و نقش شفاعت کنندگان را از منظر توحید ربوبی باید مد نظر قرار داد و کار شفاعت و وساطت آنان را صرفاً مجرای اراده ی الهی و جزء شئون ربوبیت او دانست که تدبیر همه هستی در انحصار قدرت او است.در پرتو چنین بینشی، هم مسأله شفاعت و جایگاه شفعاء به خوبی روشن می شود و هم معرفت ناب توحیدی ـ که اساس وجود همه اعتقادات است ـ فکر انسان را نورانی و نور بصیرت را در وجود انسان همواره روشن نگه می دارد.
نگرش قرآن کریم نسبت به مسأله شفاعت نیز این گونه است اولاً‌ـ امر شفاعت را مطلقاً در پرتو اذن الهی ممکن می داند ـ «لا تَنْفَعُ الشَّفاعَهُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ»[8] شفاعت جز در سایه اذن خداوند رحمان کارساز نیست «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»[9]چه کسی در پیشگاه او بدون رخصت و اجازه ای او می تواند تقاضای شفاعت نماید؟. ثانیاً ـ بهره مندی از شفاعت را حساب شده و ضابطه مند می داند از نظر قرآن فقط کسانی می توانند از این موقعیت استفاده نمایند و از پا در میانی شفیعان سود ببرند که اوصاف خاصی داشته باشند و معیار عام آن نیز رضایت الهی از متقاضی شفاعت می باشد و فقط در صورت کسب رضایت الهی، شفاعت انبیاء و اولیاء در مورد او پذیرفته می شود و آنان اذن شفاعت پیدا می کنند ـ «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى»[10] شفعا در روز قیامت حق شفاعت ندارند مگر برای کسانی که خداوند از آن ها خشنود باشد.
بنابراین، قرآن کریم از یک سو با نگرش توحیدی به مسأله شفاعت، هیچ سهم مستقلی برای غیر خدا قائل نبوده و هرگونه نقش آفرینی شفیعان را منوط و مشروط به صدور اذن الهی می داند و از سوی دیگر با نگاه تربیتی به مسأله، میزان بهره مندی از این تفضل ویژه را وابسته به ایمان و صحت اعتقادات مردم می داند که معیار آن نیز رضایت و خشنودی الهی از آنان در اثراین باورهای صحیح و عمل براساس آن ذکر نموده است.
براساس این آیه اخیر آن چه در بهره مندی از وساطت شفاعت کنندگان روز قیامت ـ که خداوند سرنوشت بسیاری از بندگان و گناهکاران را در گرو تصمیم و عنایت آن مقامات و بزرگان قرار داده است ـ مهم و تعیین کننده است لزوم سنخیت و شباهت با آن بزرگواران از طریق معرفت و عمل صالح و ارتباط با آنان است تا بتوانند امید به دستگیری آنان ـ که خداوند کلید ورود به بهشت و نجات از جهنم را در اختیار آنان قرار داده است ـ داشته باشند و لازمه چنین امیدواری نیز شناخت و تبعیت از آنان است و لذا پیامبر می فرماید: «کسی که اعتقاد به شفاعت من نداشته باشد مشمول شفاعت نخواهد شد»[11]
روشن است که اعتقاد به شفاعت پیامبر ( صلی الله علیه و آله) فرع بر معرفت و ایمان به آن حضرت و پیروی از دستورات او است تا از این طریق بتوانند پیوند معنوی و علقه ایمانی با حضرت داشته باشند و به شفاعت او امیدوار باشند.
بدیهی است که کسانی که هیچ علقه و پیوندی با خدا و اولیاء او ندارند، نورانیت شافعان، وجود تاریک آنان را روشن نخواهد کرد زیرا اقتضای حکمت و سنت الهی این است که هر کس با توجه به استعداد و توانائی های خدادادی، می باید مسیر کمال را خود بپیماید و زمینه پذیرش فیض الهی را در خود پدید آورد تا ریزش رحمت و تفضلات خداوند وجود او را فرا گیرد و اگر آلوده به گناه نیز شده اند در قیامت به برکت شفاعت و تقاضای ترخیص و عفو آن مقربان الهی از آتش جهنم نجات یابند و به بهشت ابدی نائل گردند.
اما کسانی که با وجود زمینه های هدایت و امکان رشد و پاکی، با سوء اختیار در اثر طغیان و پرده دری گناه به مرحله پلیدی غیر قابل تطهیر رسیده اند و هیچ نقطه قوت در وجود او برای تابش نور شفاعت و حرکت بسوی کمال و پاکی باقی نمانده است. بدیهی است که محرومیت آنان از فیض شفاعت ناشی از عدم قابلیت وجود بی ارزش آنان می باشد. البته این محرومیت مطلق مربوط به کسانی است که شایستگی و قابلیت آنان برای دریافت فیض محو گردیده و هرگونه علقه و ارتباط با خدا را بریده باشند.
بنابراین موضوع شفاعت یک امر تصادفی و نسنجیده نیست، بلکه دقیق و حساب شده و ضابطه مند می باشد. هم شفاعت نمودن انبیاء و اولیاء بعد از اجازه رسمی الهی است، و هم بهره مندی از آن مشروط به تأیید الهی و داشتن علقه ایمانی و پیوند با اولیاء و انبیاء است، و لذا رسول اکرم می فرماید: «فیض شفاعت نصیب افراد بی ایمان و یا مشرک و یا اهل کفر و انسان های لائیک نمی شود بلکه این عنایت ویژه و مخصوص اهل ایمان و توحید است.»[12]
اگر در این حدیث از شرک و کفر و بی دینی به عنوان عامل محرومیت از شفاعت یاد شده است، و یا در روایات دیگر ازبرخی از گناهان کبیره نظیر: دشمنی با اهلبیت ( علیهم السلام )[13] سبک شمردن نماز،[14] نوشیدن شراب و مسکرات،[15] ظلم و ستمگری،[16] عدم اعتقاد به شفاعت[17] و… به عنوان عوامل محرومیت از شفاعت ذکر شده است، به خاطر این است که این گونه گناهان موجب قطع پیوند و گسستن این ارتباط می باشد، و مانع از تعلق شفاعت می گردد و لذا امید به شفاعت نه تنها باعث تجری بر گناه نیست بلکه سازنده و عامل اصلاح نیز هست.
با توجه به آن چه اشاره شد، مسأله شفاعت به معنای بهره گرفتن شایستگان از عفو و رحمت واسعه پروردگار منّان در پرتو دستگیری و عنایت اولیاء الهی، یکی از معارف ناب قرآنی و از اعتقادات اصیل و امیدبخش اسلام است که از یکسو به خاطر زمینه های مساعد افراد و از سوی دیگر به خاطر مقام و منزلت و آبروی اولیاء الهی مخصوصاً نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله ) و ائمه طاهرین ( علیهم السلام ) ، این تفضل از رهگذر شفاعت آنان نصیب دیگران می گردد و بسیاری از کسانی که اهل عذاب و آتش اند و مستحق عقوبت و مجازات، بوسیله آنان نجات می یابند و به صف اهل بهشت می پیوندند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شفاعت در قلمرو عقل و قرآن و حدیث، نوشته آیت الله جعفر سبحانی.
2. تفسیر المیزان، ج 1، ذیل آیه 48، سوره مبارکه بقره.
پی نوشت ها:
[1] . مفردات راغب، کلمه «شفع».
[2] . سبحانی، جعفر، الهیات، چاپ سوم، 1412 هـ ق، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ج 4، ص 344.
[3] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، 5 جلدی، چاپ دارالحدیث، ج 2، ص 1476، ح9524.
[4] . همان، ح9523.
[5] . همان، ص 1474، ح9498.
[6] . پیامبر اکرم: «الشفاعه للانبیاء و الاوصیاء و المؤمنین و الملائکه»، همان و مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 8، ص 58، ح 75.
[7] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج2، ص1471، ح9474.
[8] . همان، ح9523.
[9] . بقره/ 255.
[10] . انبیاء/ 28.
[11] . میزان الحکمه، ج 2، ص 1472، ح9487.
[12] . بحارالانوار، ج 8، ص 58، ح75.
[13] . همان، ج 27، ص 234، باب 10، ح47.
[14] . وسایل الشیعه، ج 25، ص 327، باب 15.
[15] . همان.
[16] . محدث نوری، مستدرک الوسایل، ج 11، ص 364، باب 47.
[17] . میزان الحکمه، ج 2، ص 1473، ح9489.
