نویسنده: سید حسین هاشمی
چکیده :
این نوشتار، شاخصه هاى اخلاق نبوى از منظر قرآن را به بررسى نشسته است. نویسنده با الهام گیرى از آیات قرآنى بدین نتیجه رسیده است که اسلام با در نظر داشت نیاز روحى انسان ها به الگوگیرى به ارایه الگوهاى برتر الهى و انسانى پرداخته و پیامبران الهى به ویژه دو تن از آنان حضرت ابراهیم و رسول اکرم را به عنوان برترین الگوهاى بشرى معرفى کرده است. قرآن کریم حضرت محمد را در یک توصیف کلى و اجمالى، داراى خلق عظیم و شرح صدر مى داند که این هر دو در گام نخست به اخلاق اجتماعى آن حضرت نظر دارد، و در جاى جاى قرآن به مصادیق و جلوه هاى بیرونى و جزیى آن اشاره رفته است. به باور نویسنده خلوص، تواضع، بردبارى، انسان دوستى، احترام به دیگران، رحمت و صلابت، مهم ترین شاخصه هاى اخلاق اجتماعى رسول اعظم از منظر کلام وحیانى الهى به شمار مى روند.
قرآن و الگوهاى برتر انسانى
فرهنگها و مکتبهاى بشرى و الهى هر یک، براى تربیت انسان مطلوب و آرمانى موردنظر خود، الگوهاى متناسب با هنجارهاو ارزشهاى خویش ارائه داده و پیروان خود را به درس آموزى و الگو گرفتن از آنان فراخواندهاند. اسلام نیز علاوه بر آموزههاى نظرى و معرفتى و اختصاص حدود یک چهارم از آیات کتاب وحیانى (هزار و پانصد آیه) خویش به موضوع اخلاق و تبیین بایستهها و ارزشها، از طریق نمادهاى عملى به تربیت و رشد فضایل اخلاقى اهتمام ورزیده است.
بر این اساس درنگاهى فراگیر، رسالت همه رسولان الهى و به ویژه رسول خاتمصلى الله علیه وآله وسلم را چنین توضیح داده است:
«هو الذى بعث فى الامیّین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمه…» (جمعه /2)
«او کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها مىخواند و آنها را تزکیه مىکند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مىآموزد.»
هنگامى که قرآن خواسته است، آن هدف کلى را به صورت عینى و تجسّمى در برابر اهل ایمان آشکار سازد، به ترسیم شخصیت عملى هر یک از پیامبران پرداخته است:
« واذکر فى الکتاب ابراهیم إنه کان صدّیقا نبیّا» (مریم /41)
« در این کتاب ابراهیم را یاد کن، که او بسیار راستگو و پیامبر (خدا) بود.»
« واذکر فى الکتاب موسى انه کان مخلصاً و کان رسولا نبیّا» (مریم /51)
« و در این کتاب (آسمانى) از موسى یاد کن، که او مخلص بود و رسول و پیامبر والا مقام.»
« و اذکر اسماعیل و الیسع و ذا الکفل و کلٌّ من الاخیار» (ص /48)
« و به خاطر بیاور «اسماعیل» و «الیسع» و «ذوالکفل» را که همه از نیکان بودند.»
« واذکر فى الکتاب ادریس انّه کان صدّیقاً نبیّا» (مریم /56)
« و دراین کتاب از ادریس نیز یاد کند، او بسیار راستگو و پیامبر (بزرگى) بود.»
« واذکر عبدنا ایوب اذ نادى ربّه انّى مسّنى الشیطان بنصب و عذاب» (ص /41)
« و به خاطر بیاور بنده ما ایوب را، هنگامى که پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا) شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است.»
در این آیات مبارکه ضمن دستور به احیاى نام رسولان الهى و اسوههاى انسانى، وصفى از اوصاف پسندیده و فضیلتى از فضایل هر یک را نیز برشمرده است، تا حکمت زنده نگاه داشتن یاد آنها را گوشزد کرده باشند.
پیامبر خاتم صلى الله علیه وآله وسلم برترین الگوى قرآنى
از میان دهها الگوى نمونه و شاخص، که نام برخى از ایشان را آوردیم، قرآن کریم، دو تن از آنان را به گونهاى خاص مورد توجّه و تذکّر قرار داده است، یکى «ابراهیم»علیه السلام و دیگرى «محمّد»صلى الله علیه وآله وسلم. چه این که درباره این دو پیامبر تعبیر «اسوه» را به کارگرفته است:
1 – «قد کانت لکم اسوه حسنه فى ابراهیم و الّذین معه اذ قالوا لقومهم انا براؤا منکم و ممّا تعبدون من دون اللَّه کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العداوه و البغضاء ابدا حتى تؤمنوا باللَّه وحده…» (ممتحنه /4)
«براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهیم و کسانى که با او بودند، وجود داشت، در آن هنگامى که به قوم مشرک خود گفتند: ما از شما و آن چه غیر از خدا مىپرستید بیزاریم، ما نسبت به شما کافریم، و میان ما و شما عداوت و دشمنى همیشگى آشکار شده است، تا آن زمان که به خداى یگانه ایمان بیاورید.»
2 – لقد کان لکم فى رسول اللَّه اسوه حسنه لمن کان یرجوا اللَّه و الیوم الآخر و ذکر اللَّه کثیرا» (احزاب /21)
«مسلماً رسول خدا براى شما سرمشق نیکویى است، براى آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مىکنند.»
تأمّل در این آیات نشان مىدهد که وجه امتیاز حضرت ابراهیمعلیه السلام و پیامبر خاتمصلى الله علیه وآله وسلم بر سایر انبیاء این است که: این دو پیامبر در تحکیم اندیشه توحیدى و مبارزه با شرک نقشى نمایانتر ایفا کرده و راهى دشوارتر را پیمودهاند و امتیاز پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم بر حضرت ابراهیمعلیه السلام این است که «ابراهیمعلیه السلام» به نام و وصف «اسوه» معرّفى شده و پیامبر اسلام با عنوان «رسولاللَّه» براى همه جهانیان تا همیشه تاریخ اسوه و الگو شناخته شده است، بىآن که یکى از اوصاف او متمایز گردد و این بدان معناست که خداوند او را براى همگان و در تمامى ساحتها و عرصهها، الگوى برتر و شایسته اقتدا و پیروى مىشناسد. بىآن که ساحتى از ساحتهاى زندگى وى ترجیح داده باشد.1
البته آیه شریفه، در سیاق آیات جنگ احزاب قرار گرفته است، اما اطلاق و زبان عام آیه، نشان مىدهد که اسوه بودن آن حضرت، اختصاص به شیوه رهبرى و فرماندهى در جنگ ندارد. از همین روى مفسّران و قرآنپژوهان در تفسیر آیه مبارکه، هر چند از دو احتمال یاد کردهاند اما معناى عموم را برگزیدهاند. از جمله در تفسیر «کشاف» زمخشرى (م، 528 ه) آمده است:
«شخص پیامبر [در تمامى ابعاد] اسوه نیکو، یعنى الگو و نمونه است.»2
دقت در رموز ادبى آیه، شمول و فراگیرى آن را نسبت به همه موضوعات و مقولات زندگى و همه عصرها و نسلها مىرساند.
از آن جمله:
1 – آیه با دو حرف «لام» و «قد» شروع شده است، و این حروف در ادبیات عرب، قطعى و حتمى بودن مضمون پیام را مىرساند. اسوه و الگو بودن پیامبر از نگاه وحى قطعى و مورد تأکید است.
2 – استفاده از فعل ماضى «کان» در آیه، معناى ثبوت و استمرار و فراگیرى را افاده مىکند؛ آن سان که لازمه خاتمیت رسالت اوست.3
3 – تعبیر «فى رسولاللَّه» بیانگر این است که ظرفیّت وجود رسالى، سراسر درس و پیام و الگوبخشى است.
این ویژگىهاى بیانى سبب شده است که جاراللَّه زمخشرى – بیان و بلاغت شناس زبان عرب – بگوید:
«اگر تا پایان آیه بنگریم خواهیم دید که خداوند از هیچ تأکیدى فروگزار نکرده است.»4
4 – واژه «اسوه» علاوه بر مفهوم الگو، متبّع و معیار بودن، مفهوم شایسته بودن را نیز در خود نهفته دارد. زیرا کسانى که از سوى مردم مورد تبعیت قرار مىگیرند، برخى صالح و برخى ناصالحند، واژه «ولىّ» هم به رهبران صالح اطلاق شده و هم بر پیشوایان ناصالح – «والذین کفروا اولیائهم الطاغوت» (بقره /257) – ولى واژه «اسوه» در جایى به کار مىرود که رهبر و الگو مورد تأیید و داراى صلاحیت شخصیت مثبت باشد.
شخصیت اخلاقى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم
پروردگار متعال در سوره مبارکه «قلم» براى اثبات جنبههاى مختلف شخصیت رسول خود و از جمله شخصیت اخلاقى آن حضرت به مقدسترین پدیدارها یعنى قلم – وسیله انتقال اندیشه و دانش و ابزارى تکاملبخش فکر و تمدن بشرى – و نیز به آن چه از نوک قلم جارى شده و بر صفحات تاریخ، فرهنگ و تمدن بشرى نقش بسته سوگند یاد کرده است و از میان گزینههاى بسیار، در جهت نمایاندن مرتبت و شخصیت اخلاقى پیامبر خاتمصلى الله علیه وآله وسلم، وصف «عظیم» را برازنده و مناسب خلق و خوى وى دیده و اور ا به این وصف، ستایش کرده است:
«و انّک لعلى خلق عظیم» (قلم /4)
«و تو اخلاق عظیم و برجستهاى دارى.»
شیخ طوسى (ابوجعفر محمد بن حسن 460-385 ه) از همسر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم روایت مىکند:
«خلق نبى اکرم همان بود که در ده آیه اول سوره «مؤمنون» آمده ست.» [= خشوع در نماز، روى گردانى از لغو و بیهوده، پرداخت زکات، حفظ عفت و پاکدامنى، وفاى به عهد و امانت و مواظبت بر نماز.]
شیخ پس از نقل روایت مىافزاید:
«کسى را که خداوند به خلق عظیم بستاید، بالاتر از آن، مدح و ستایشى نمىتوان سراغ گرفت.»5
روایت از طریق عامّه با این بیان نقل شده است:
شخصى از همسر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم درباره اخلاق آن حضرت پرسید. همسر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در پاسخ وى گفت:
«قرآن خواندهاى؟ جواب داد: آرى. گفت: خلق پیامبر همان قرآن بود».6
اهمیّت تعبیر «خلق عظیم» وقتى آشکار مىگردد که بدانیم خداوندى که اخلاق پیامبرش را بزرگ به حساب آورده و توصیف کرده است، همه دنیا و موجودى آن را حقیر و کم به شمار آورده است: «… قل متاع الدنیا قلیل…» (نساء /77) «سرمایه زندگى دنیا ناچیز است.»
و البته درباره همه سرمایه ناچیز فرموده است: «و ان تعدّوا نعمت اللَّه لاتحصوها» (ابراهیم /34).
براستى اگر انسان از شمارش نعمتهاى دنیوى – که نزد خدا حقیر است – ناتوان باشد پس چگونه به ژرفاى عظمت خلق نبوى راه خواهد یافت در حالى که خداوند آن را عظیم شمرده است و به تعبیر یکى از قرآن پژوهان:
«خداوند سبحان هیچ یک از پیامبران خود جز محمّدصلى الله علیه وآله وسلم را با این صفت [دارنده خلق عظیم] ستایش نکرده است.»7
و همو در ادامه مىنویسد:
«چکیده معناى آیه مبارکه همان است که رسول اعظم(صلى الله علیه وآله وسلم) خود فرموده است: «پروردگار من مرا پرورش داد و نیکو تربیتم کرد» یعنى خداوند اخلاق پیامبر را متناسب با هدف خلقت وى قرار داد.»8
شرح صدر پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم
تعبیر دیگر قرآن از خلق رسول خدا، برخوردارى آن حضرت از «شرح صدر» است:
«الم نشرح لک صدرک» (انشراح /1)
«آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم؟»
شرح، به معناى بسط، گشایش و وسعت دادن چیزى است و آن گاه که با پسوند «صدر» بیاید به مفهوم بردبارى، تحمّل و صبورى بسیار است، که شخص را در رسیدن به هدفهاى بزرگ، یارى مىرساند و مشکلات و رنجهاى بر سر راه مقصود و هدف را آسان مىکند. و از همین رهگذر است که شرح صدر را در شمار اخلاق اجتماعى جاى داده و از بایستههاى رهبرى سیاسى و دینى، دانستهاند.
شهید مطهرى(رحمه الله علیه) بر آن است که شرح صدر، آن گونه که مفسّران و مترجمان قرآن گفته و آن را، هم معناى سعه صدر دانستهاند، نیست… بلکه به معناى گرهگشایى و بازگشایى قلبى است که از توسعه و ظرفیّت برخوردار بوده است:
«شرح صدر یک امر روحى و یک امر روانى است، هیچ چیزى در عالم به اندازه روح انسان، احتیاجى به شرح کردن ندارد… این که به پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم مىگویند، آیا ما باطن تو را شرح نکردیم، صرفاً نمىگوید که ما باطن تو را توسعه ندادیم؟ مثلاً ما مىگوییم که یک خانه کوچک است، صد متر است، بعد شما صد متر دیگر هم مىخرید، آن وقت مىگویید ما خانهمان را توسعه دادهایم… یا ما این ظرف را بزرگترش کردیم، صحبت این است که این ظرف بسیار بزرگ را از یکدیگر باز کردیم، ما روح تو را باز کردیم، صفحات روى هم چیده شده این روح را براى تو باز کردیم. بنابراین، شرح صدر، سعه صدر، هم در او هست، اما هر سعه صدرى، شرح صدر نیست.»9 پس: «شرح صدر خلاصه معنایش این است: ظرفیت روحى بسیار وسیع و تحمل فوقالعاده.»10
به روایت قرآن کریم، حضرت موسىعلیه السلام، در پى مبعوث شدن به پیامبرى و مأموریت رفتن به سوى فرعون و نجات دادن بنىاسرائیل، از جمله ابزارها و وسایلى که در انجام این رسالت مهم و موردنیاز مىدید، نخستین آنها شرح صدر بود که از خداوند خواست تا به او عطا کند و خداوند نیز در پى این درخواست، چنان موهبتى را بدو بخشید: «رب اشرح لى صدرى» «قال قد اوتیت سؤلک یا موسى» (طه /25 و 36)
«موسى گفت: پروردگارا سینهام را گشاده کن. و فرمود: اى موسى آن چه را خواستى به تو داده شد.»
اما براى رسول اکرمصلى الله علیه وآله وسلم، این ویژگى بدون خواهش و تقاضاى وى، عطا شد. در سوره مبارکه انشراح، که خداوند از نعمتهاى داده شده از جانب خود به پیامبر، یاد مىکند، نخستین و به طور طبیعى، بزرگترین و مهمترین آنها را شرح صدر آن حضرت مىشمارد، که به او بخشیده است.
حضرت موسىعلیه السلام و رسول مکرم اسلامصلى الله علیه وآله وسلم، هر دو از پیامبران اولوالعزم بودند و یکى از آن دو، با ستمکارترین فرمانروایان تاریخ (فرعون) و نیز قوم لجوج، بهانهجو، مادىنگر و شرارت پیشهاى که بخش بزرگى از آیات قصص قرآن را سرگذشت عبرتآموز و طغیانگرىهاى آنان دربرگرفته است، رویارو بود. و دیگرى نیز رسالت جهانى در همه اعصار و مکانها را داشته و با تلخکامىها و مرارتهاى همدم و همراه بوده است که هیچ نبى و رسولى پیش از وى بدان اندازه اذیت و آزار از قوم خود ندیده بود.
به این سبب، آن دو گرامى، افزون بر سعه صدر، نیازمند شرح صدر بودهاند و خداوند نیز به آن دو، ارزانى داشت و بر پاى بست همان شرح صدر، فراخناى روحى و تحمّل و بردبارى بىبدیل یافتند؛ که نه تنها بر دوش گرفتن بار سنگین رسالت را، براى ایشان آسان و تحمّلپذیر گردانید، که توانستند نمونه اعلاى اخلاق انسانى را تجسم بخشند.
شیخ طوسى به نقل از «جبایى» (ابوعلى محمد بن عبدالوهاب، ت 303 ه ) مىآورد:
«خداوند، سینه پیامبر را گشادگى بخشید و از سر لطف خویش کارى کرد که آن حضرت مأموریت و تکلیف الهى را به آسانى انجام دهد.»11
پی نوشت ها :
1 – مغنیه، محمد الجواد، التفسیر الکاشف، چاپ سوم، بیروت، دارالعلم للملایین، 1981 م، 387/7.
2 – زمخشرى، جاراللَّه، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فى وجوه التأویل، قم، نشر ادب حوزه، بىتا، 531/3.
3 – سیوطى، عبدالرحمان، الاتقان فى علوم القرآن، تحقیق دکتر محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، قم، منشورات رضى، 1367 ش، 256/2.
4 – تفسیر الکشاف 514/4.
5 – طوسى، محمد، التبیان فى تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر العاملى، بیروت، 460-385، ش 75/10.
6 – النووى، صحیح مسلم، بیروت – دارالکتاب العربى، 1407 ش، 746/1.
7 – تفسیر الکاشف، 387/7.
8 – همان.
9 – مطهرى مرتضى، درسهایى از قرآن، قم، 23/ 1360 و 24.
10 – مطهرى، مرتضى، سیره نبوى، تهران، انتشارات صدرا، 1361.
11 – التبیان، 372/10.
