مجری: علی صبوحی طسوجی

14-1-1- کلام چهاردهم. آیات 90 تا 96
وَجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِیؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَیصِیبُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ«90» لَیسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَى وَلَا عَلَى الَّذِینَ لَا یجِدُونَ مَا ینْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ«91» وَلَا عَلَى الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیهِ تَوَلَّوْا وَأَعْینُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا یجِدُوا مَا ینْفِقُونَ«92» إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یعْلَمُونَ«93» یعْتَذِرُونَ إِلَیکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ وَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَهِ فَینَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«94» سَیحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یکْسِبُونَ«95» یحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ«96»
اتصال آیات 90 تا 92 روشن است. اتصال آیات 93 تا 96 آشکار است و ربط سیاقی آن به آیات قبلی، از طریق تقابل بین نفی و اثبات سبیل قابل بیان است.
آیه 97 به لحاظ ادبی منفصل و از نظر مفهومی سرآغاز جریان شناسی کلّی اعراب است.

15-1-1- کلام پانزدهم. آیات 97 تا 99
الْأَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلَّا یعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ«97» وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ یتَّخِذُ مَا ینْفِقُ مَغْرَمًا وَیتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوَائِرَ عَلَیهِمْ دَائِرَهُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ«98» وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیتَّخِذُ مَا ینْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَهٌ لَهُمْ سَیدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ«99»
اتصال سیاقی آیات این کلام روشن است.
آیه 100 خارج از چارچوب مفهومی جریان شناسی اعراب است.

16-1-1- کلام شانزدهم. آیات 100 تا 106
وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ«100» وَمِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَینِ ثُمَّ یرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِیمٍ«101» وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَیئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ یتُوبَ عَلَیهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ«102» خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ«103» أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَیأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ«104» وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَهِ فَینَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«105» وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا یتُوبُ عَلَیهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ«106»
اتصال سیاقی این آیات بر محور جریان شناسی تحلیلی جامعه ایمانی ( اعم از مدینه و خارج از مدینه ) آشکار است.
آیه 107 خارج از چارچوب جریان شناسی جامعه ایمانی و سرآغاز ماجرای مسجد ضرار است.

17-1-1- کلام هفدهم. آیات 107 تا 112
وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَینَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ یشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ«107» لَا تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یحِبُّونَ أَنْ یتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ«108» أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَیرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ«109» لَا یزَالُ بُنْیانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَهً فِی قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ«110» إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیقْتُلُونَ وَیقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاهِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیعِکُمُ الَّذِی بَایعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ«111» التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ«112»
اتصال آیات 107 تا 110 آشکار است. اتصال آیات 111 و 112 نیز روشن است و ربط سیاقی این آیات به آیات قبلی، تقابل است.
آیه 113 از نظر ادبی از ماقبل منفصل است و به لحاظ مفهومی از چارچوب ماجرای مسجد ضرار، خارج است.

18-1-1- کلام هجدهم. آیات 113 تا 119
مَا کَانَ لِلنَّبِی وَالَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَلَوْ کَانُوا أُولِی قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَینَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ«113» وَمَا کَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَهٍ وَعَدَهَا إِیاهُ فَلَمَّا تَبَینَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لَأَوَّاهٌ حَلِیمٌ«114» وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى یبَینَ لَهُمْ مَا یتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ«115» إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یحْیی وَیمِیتُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِی وَلَا نَصِیرٍ«116» لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِی وَالْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَهِ الْعُسْرَهِ مِنْ بَعْدِ مَا کَادَ یزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِیمٌ«117» وَعَلَى الثَّلَاثَهِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَیهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَیهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیهِ ثُمَّ تَابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ«118» یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ«119»
اتصال آیات 113 تا 116 آشکار است و اتصال آیات 117 و 118 نیز معلوم است. ربط سیاقی این آیات به آیات قبل از خود، به این بیان است. در آیات 117 و 118 از سختی همراهی با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، قرار گرفتن برخی از مؤمنان در آستانه لغزش و تخلف گروهی دیگر از مؤمنان خبر داده شده است و عامل اینها سختی قتال با خویشاوندان مشرک بوده است. همان مفهومی که آیات 113 تا 116 درباره آن بود؛ آیه 119 توصیه ای کلّی ناظر به مقصود آیات قبل است.
آیه 120، به لحاظ ادبی از آیات گذشته منفصل است و از نظر مفهومی، سرآغاز نفی حق تخلف از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) است.

19-1-1- کلام نوزدهم. آیات 120 تا 121
مَا کَانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَهِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ یتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا یرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لَا یصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَهٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یطَئُونَ مَوْطِئًا یغِیظُ الْکُفَّارَ وَلَا ینَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ«120» وَلَا ینْفِقُونَ نَفَقَهً صَغِیرَهً وَلَا کَبِیرَهً وَلَا یقْطَعُونَ وَادِیا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ لِیجْزِیهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا کَانُوا یعْمَلُونَ«121»
اتصال سیاقی این آیات آشکار است.
آیه 122 از چارچوب نفی حق تخلف خارج بوده و تخفیفی برای مؤمنان در نحوه تفقه در دین است.

20-1-1- کلام بیستم. آیه 122
* وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طَائِفَهٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ«122»
آیه 123 به طور روشن، ادامه سیر مفهومی آیه 122 نیست و سرآغاز دستور به قتال با منافقان است.

21-1-1- کلام بیست و یکم. آیات 123 تا 129
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِینَ یلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَلْیجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَهً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ«123» وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یقُولُ أَیکُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَهُمْ یسْتَبْشِرُونَ«124» وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ کَافِرُونَ«125» أَوَلَا یرَوْنَ أَنَّهُمْ یفْتَنُونَ فِی کُلِّ عَامٍ مَرَّهً أَوْ مَرَّتَینِ ثُمَّ لَا یتُوبُونَ وَلَا هُمْ یذَّکَّرُونَ«126» وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ یرَاکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یفْقَهُونَ«127» لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ«128» فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِی اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَیهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ«129»
اتصال آیات 124 تا 127 آشکار است و ربط سیاقی این آیات به آیه 123 افزون بر برگشت ضمیر، آن است که کافران مذکور در آیه 123 ( منافقان ) را رسوا می کند؛ آیه 128 تحریض به اطاعت از دستور مذکور در آیه 123 است و آیه 129، استدراک عدم اطاعت احتمالی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) است.

2-1- فصلهای سوره مبارکه توبه
اینک زمان بررسی هم بستگی کلامها و تشخیص فصلهای این سوره شریفه رسیده است: کلامهای اول تا ششم، فصل نخست سوره توبه را تشکیل داده است. هم بستگی این کلامها بدین بیان است:
– هم بستگی کلام دوم با کلام نخست:
1. کلام نخست، اعلان برائت خدا از مشرکان است (براءه من الله … و أذان من الله … فاقتلوا المشرکین …) و کلام دوم، نفی حق عمارت مساجد توسط مشرکان از سوی خداست (مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله…)
2. کلام نخست، مبین تردید برخی از مؤمنان در نقض عهد با مشرکان و اقدام به قتال با ایشان است (کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ … أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُمْ … أمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ …) و کلام دوم، توهم ارزش سقایت حاجیان و عمارت مسجد الحرام توسط مشرکان را به عنوان یکی از علل تردید مسبوق، بررسی کرده است (أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَاجِّ وَعِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِر …)
– هم بستگی کلام سوم با کلامهای قبل:
1. کلام نخست، از تردید برخی از مؤمنان در نقض عهد با مشرکان خبر داد و کلام دوم، یکی از عوامل این تردید را بیان کرد. اینک کلام سوم نیز علقه های خویشاوندی و روابط اقتصادی را به عنوان یکی دیگر از عوامل تردید پیش گفته بررسی کرده است (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آَبَاءَکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَى الْإِیمَانِ … قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَهٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فی‏ سَبیلِهِ … إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ … وَإِنْ خِفْتُمْ عَیْلَهً …)
2. کلام نخست، اعلان برائت خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) از مشرکان و فرمانی به مؤمنان برای قتال با ایشان است و این فرمان امتحانی برای مؤمنان به حساب آمده تا معلوم کند که به غیر از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) و مؤمنان، تکیه گاهی گرفته اند یا نه ( أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَکُواْ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُواْ مِنکُمْ وَلَمْ یَتَّخِذُواْ مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً …) کلام سوم، نهی مؤمنان از هرگونه تکیه بر مشرکان است، حتی اگر خویشان ایشان باشند (… لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَى الْإیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ …)
* هم بستگی کلام چهارم با کلامهای قبل:
– فرمان قتال در کلام نخست صادر شد و عوامل تردید در اجابت آن در کلام دوم و سوم بررسی گردید؛ این کلام دامنه فرمان قتال را توسعه می دهد و اهل کتاب را نیز با لحاظ تفاوتهایی به مشرکان ملحق می کند (قَاتِلُواْ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَ … مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ …)
* هم بستگی کلام پنجم با کلامهای قبل:
– کلام نخست، فرمان قتال را صادر کرد و ماه های حرام را استثناء کرد (فَسِیحُواْ فِی الأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ … ، فَإِذَا انسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ …)؛ کلام پنجم در خصوص همین استثناء توضیحاتی را ارائه می دهد (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا … مِنْهَا أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ)؛ فاصله شدن کلامهای دوم تا چهارم بین کلام اول و دوم، مانع از این هم بستگی نیست، زیرا همه این کلام ها، دامنه کلام اول به شمار می رود.
1. هم بستگی کلام ششم با کلام های قبل:
1. کلام ششم نیز همانند کلامهای قبل در صدد تحریض مؤمنان به قتال با مشرکان و کافران است (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انفِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ … إِلاَّ تَنفِرُواْ … إِلَّا تَنْصُرُوهُ … انفِرُواْ …)
2. از کلامهای اول تا سوم، دانسته شد که برخی از مؤمنان در اقدام به قتال با مشرکان تردید دارند؛ این کلام نیز از سنگین آمدن مؤمنان در اقدام به قتال خبر داده و آنان را در این خصوص نصیحت کرده است.
کلامهای هفتم تا چهاردهم، فصل دوم سوره توبه را تشکیل داده است. هم بستگی این کلامها بدین بیان است:
1. هم بستگی کلام هشتم با کلام هفتم:
1. برگشت ضمیر از عبارت «و منهم …» در ابتدای کلام هشتم به متخلفان معرفی شده در کلام هفتم؛ که نشان دهنده ادامه یافتن معرفی متخلفان در کلام هشتم است.
2. اشتراک هر دو کلام در بحث استیذان برای ترک جهاد؛ کلام هفتم (لم أذنت لهم … لا یستئذک الّذین … إنما یستئذنک الّذین …)؛ کلام هشتم (و منهم من یقول ائذن لی …)
* هم بستگی کلام های نهم و دهم با کلام های قبل:
1. اسلوب «و منهم …» در ابتدای هر دو کلام وجود دارد و این اسلوب در ابتدای کلام هشتم نیز مشاهده می شود. تکرار این اسلوب، حاکی از ادامه یافتن سیر معرفی متخلفان و نشانه هم بستگی این کلامهاست.
2. ضمیر «هم» از ابتدای هر دو کلام، به متخلفان معرفی شده در کلام هفتم بر می گردد.
* هم بستگی کلام یازدهم با کلامهای قبل:
1. این کلام از متخلفان معرفی شده در کلام های پیشین، با عبارت «المنافقون» یاد کرده است.
2. کلامهای هفتم تا دهم، هر یک به نحوی به افشاگری درباره گروه های متخلف از شرکت در جهاد پرداخت و کلام یازدهم، از نگرانی آنان نسبت به افشاگری الهی خبر می دهد (یَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَهٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِی قُلُوبِهِمْ)
* هم بستگی کلام دوازدهم با کلامهای قبل:
1. کلام یازدهم از متخلفان معرفی شده در کلامهای هفتم تا دهم، با عنوان «المنافقون» یاد کرد؛ کلام دوازدهم نیز با همین عنوان از ایشان سخن گفته و رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) را به قتال با ایشان فرمان داده است.
2. کلام یازدهم از کفر بعد از ایمان منافقان سخن گفت ( لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ کَفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ …) و کلام دوازدهم نیز از همین مسئله سخن گفته است (یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا کَلِمَهَ الْکُفْرِ وَکَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ)
* هم بستگی کلام سیزدهم با کلامهای قبل:
– نخستین کلام این فصل یعنی کلام هفتم، از کسانی سخن گفت که بهانه های واهی، اقدام به استیذان برای ترک جهاد کردند (… إِنَّمَا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فی‏ رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ …)؛ آنگاه کلامهای هشتم تا دهم به افشاگری درباره همین گروه پرداخت؛ در نهایت کلامهای یازدهم و دوازدهم به مناسبت افشاگری های انجام شده، از آنان با نام منافق یاد کرد و ضمن تهدید شدید، دستور برخورد را صادر کرد؛ کلام سیزدهم بار دیگر به اصل سخن، یعنی تخلف از جهاد بازگشته است (فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا…)
* هم بستگی کلام چهاردهم با کلامهای قبل:
1. روشن ترین دلیل هم بستگی این کلام با کلامهای قبل، تقابل «المعذرون» در این کلام، با «المخلفون» در کلام قبل است.
2. اشتراک واژگانی آیه 93 در این کلام (… یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاءُ ? رَضُوا بِأَن یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ) با آیات 86 و 87 در کلام قبل (اسْتَأْذَنَکَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ الطول منهم … رَضُوا بِأَن یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ) دلیل دیگر هم بستگی این کلام با کلامهای قبل است.
کلامهای پانزدهم تا هفدهم، فصل سوم سوره توبه را تشکیل داده است. هم بستگی این کلامها بدین بیان است:
* هم بستگی کلام شانزدهم با کلام پانزدهم:
1. عطف؛
2. کلام پانزدهم با معرفی دو جریان موجود در میان اعراب، سیر جریان شناسی را آغاز کرد و کلام شانزدهم با معرفی چند جریان ایمان و نفاق و گناه و …؛ مباحث جریان شناسی را ادامه می دهد.
* هم بستگی کلام هفدهم با کلامهای قبل:
1. عطف؛
2. کلام شانزدهم جریان نفاق را به طور تحلیل معرفی کرد و کلام هفدهم با بیان ماجرای مسجد ضرار، تلاش برای سامان دهی جریان نفاق را خنثی می کند.
کلامهای هجدهم تا بیستم، فصل چهارم سوره را تشکیل داده است. هم بستگی این کلامها بدین بیان است:
* هم بستگی کلام نوزدهم و بیستم با هجدهم:
– عطف؛ و تکرار اسلوب «ما کان»
کلام بیست و یکم سوره، به تنهایی در موقعیت خاتمه سوره قرار گرفته است.
$ 2- هدایتی بودن سخن در سوره مبارکه توبه
فضای سوره توبه، در سه مرحله قابل تصور است: مرحله نخست، فضای شکننده نقض معاهدات مسلمانان و مشرکان، از سوی مشرکان و اقدام آنان علیه مسلمانان به رغم عهد با ایشان است که این فضا در زیر سایه شوم ظاهرسازی مشرکان و با هم دستی برخی از اهل کتاب، رو به گسترش و تهدید اسلام است. اقدام هدایتی سوره توبه نسبت به این مرحله، صدور پیام برائت از مشرکان و اعلان نقض عهد با ایشان و دستور قتال با آنان و اهل کتاب هم دست با آنهاست؛ مرحله دوم، فضای شکننده سستی برخی از مؤمنان در مقابله با مشرکان پیمان شکن و کوتاهی ایشان در همراهی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) برای مبارزه علیه ایشان است و آنچه این فضا را بحرانی کرده، تخلف منافقان از همراهی با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و کارشکنی های عملی و تبلیغاتی آنان در این راستاست. اقدام هدایتی سوره توبه نسبت به این مرحله از فضا، تشویق مؤمنان برای همراهی با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و رسواسازی به موقع منافقان به منظور فراهم سازی زمینه جدایی آنان از پیکره جامعه ایمانی است؛ مرحله سوم، پس از خروج از بحران جهاد است که با اقدام منافقان برای سازمان دهی جریان نفاق در محدوده حاکمیت اسلام مواجه است. اقدام هدایتی سوره توبه نسبت به این مرحله از فضای سوره، ارائه جریان شناسی تحلیلی محدوده حاکمیت اسلام و خنثی سازی اقدام منافقان در جهت سازمان دهی جریان نفاق و صدور معیارهای لازم الإجرای جامعه اسلامی به همراه دستور جهاد با منافقان است؛ در ادامه، فضا و سیر هدایتی سوره، به تفصیل و همراه با مستندات ظاهری تبیین می گردد. إن شاء الله تعالی.

1-2- فصل نخست. آیات 1 تا 41
فضای فصل: عنصر اساسی فضای فصل نخست سوره توبه، نقض معاهدات مسلمانان و مشرکان، از سوی مشرکان است. مشرکان به رغم پیمانهایی که با مسلمانان دارند، دیگران ( و احتمالاً اهل کتاب ) را علیه مؤمنان تحریک و یاری می کنند. ایشان، این خیانت و پیمان شکنی را با ظاهرسازی و سخنان دروغین، پنهان می کنند و تلاش دارند تا مسلمانان را راضی نگاه داشته و به صورت مخفی اهداف خود را پیش ببرند. عنصر دیگر فضای این فصل، وجود اهل کتاب منحرفی است که با هم دستی مشرکان در راستای نابودی اسلام کوشش می کنند. از سوی دیگر عواملی مانند تسلّط مشرکان بر عمارت مسجد الحرام و سقایت حاجیان و روابط فامیلی و اقتصادی مسلمانان با ایشان و همچنین ظاهر دینی اهل کتاب، سبب تردید و دو دلی برخی از مؤمنان در اقدام علیه مشرکان و اهل کتاب است. به دیگر بیان، برخی از مؤمنان تحت تأثیر جاذبه های دنیا، در یاری رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) سست هستند.
اقدام هدایتی فصل: این فصل از سوره مبارکه، پیام برائت از مشرکان و نقض عهد با پیمان شکنان را مطرح فرموده و دستور قتال با مشرکان و اهل کتاب منحرف هم دست با ایشان را با بیانی قاطع صادر می فرماید و با جدّیت تمام، عوامل تردید برخی از مؤمنان در اقدام عملی علیه دشمنان خدا را شناسایی کرده و به رفع آنها اقدام می کند. اینک تفصیل همین مجمل؛ إن شاء الله تعالی:

$ 1-1-2- کلام نخست. آیات 1 تا 16
روابط مسلمانان و مشرکان، در قالب معاهداتی، طراحی و تنظیم شده و عنصر زیربنایی این قراردادها، مدارای دو جانبه تا زمانی معلوم و با شرایطی مشخص است. مسلمانان، به طور کامل به این پیمانها وفادارند و از چارچوب آن خارج نمی شوند، اما بسیاری از مشرکان، در عمل به این معاهدات خیانت کرده و افراد یا گروه هایی را علیه مسلمانان پشتیبانی می کنند و به بیان دیگر، تعهدات خود را نادیده گرفته و از فرصت پیش آمده به سود خود و علیه اسلام و مسلمانان بهره گیری می کنند. در چنین فضایی است که خدای متعالی، پیام برائت و نقض معاهدات مسلمانان با مشرکان را صادر فرموده و اعلان جنگ می کند بَرَاءَهٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ«1» پس از اعلان برائت خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) از مشرکان، آنان دیگر امنیت جانی ندارند، اما چهار ماه از سال ( ماه های حرام ) از این قاعده مستثنی است و ایشان در این فرصت، اجازه رفت و آمد دارند، ولی مشرکان باید بدانند که خدای متعالی، اجازه سوء استفاده از این فرصت را به آنان نمی دهد فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ«2» پیام برائت خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) از مشرکان، در روز حج اکبر ( عید قربان ) به همگان ابلاغ می شود. در این روز به مشرکان گفته می شود که توبه کنید و در غیر این صورت آماده نبرد باشید وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیرٌ لَکُمْ وَإِنْ تَوَلَّیتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ«3» هرچند بسیاری از مشرکان، با مسلمانان بدعهدی نموده و مستحق برائت و قتال هستند، اما برخی نیز به معاهدات خود پایبند بوده و خیانتی نکرده اند. خدای بزرگ، آنان را از شمول اعلان جنگ مستثنی فرموده و مسلمانان را به ادامه وفاداری به معاهداتشان با این دسته از مشرکان فرا می خواند إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ ینْقُصُوکُمْ شَیئًا وَلَمْ یظَاهِرُوا عَلَیکُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَیهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ«4» پیام برائت و اعلان جنگ با مشرکان پیمان شکن در روز عید قربان، یعنی در میان ماه های حرام به ایشان ابلاغ شد و در همان پیام، ماه های حرام برای مشرکان، امن دانسته شد. از این رو مسلمانان، تا به سر رسیدن ماه های حرام باید صبر کنند و خدای بلند مرتبه می فرماید که وقتی ماه های حرام به پایان رسید، مشرکان را در هر جا که یافتید، بکشید و بگیرید و محاصره کنید و در کمینشان بنشینید ( و به این ترتیب زمین را برای آنان نا امن کنید )، پس اگر توبه کردند و نماز به پا داشتند و زکات پرداختند رهایشان کنید … فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ«5» مشرکان ناآگاهند و ممکن است سخت گیری کنونی، برخی از آنان را به فکر کسب آگاهی درباره اسلام بیاندازد، از این رو خدای متعالی به رسول خود (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمان می دهد که اگر یکی از مشرکان محارب، از تو امان خواست تا نزد تو آید و از محتوای دعوتت با خبر شود، او را امان ده تا کلام خدا را بشنود … وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یسْمَعَ کَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یعْلَمُونَ«6» بدین ترتیب، پیام برائت و نقض عهد و فرمان جنگ با مشرکان پیمان شکن به همگان ابلاغ شد، اما گویا برخی از مسلمانان نسبت به نقض عهد با مشرکان، مردد هستند. یکی از عوامل این تردید، وجود مشرکانی است که در کنار مسجد الحرام با مسلمانان عقد معاهده کرده و هنوز در تعهدات خود خیانتی نکرده اند. خدای والا مرتبه، در مقام رد این تردید، اصل وجود عهدی برای مشرکان در نزد خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) را زیر سؤال برده و مشرکان پایبند پیش گفته را مستثنی می کند و می فرماید مادامی که آنان به عهد با شما وفادارند، شما نیز به عهد با آنان وفادار باشید کَیفَ یکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ«7» یکی دیگر از عوامل تردید برخی از مسلمانان نسبت به نقض عهد با مشرکان، تصوری نادرست درباره ایشان است. تصوری که در اثر ظاهرسازی مشرکان به وجود آمده است. آنان به زبان، از وفاداری خود به روابط فامیلی با مسلمانان و همچنین پایبندی به عهد با مشرکان را زیر سؤال برده و در مقام تعلیل، از عدم پایبندی آنان به روابط فامیلی و سایر تعهدات، در صورت غلبه بر مسلمانان، خبر داده و ظاهرسازی آنان را افشا می فرماید کَیفَ وَإِنْ یظْهَرُوا عَلَیکُمْ لَا یرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّهً یرْضُونَکُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَى قُلُوبُهُمْ وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ«8» و در ادامه، خاطرنشان می سازد که مشرکان، آیات خدا را به کالای کم بهای دنیا فروخته اند و با این کار مردم را از راه خدا باز داشته اند … اشْتَرَوْا بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یعْمَلُونَ«9» بار دیگر و در مقام تأکید، از وضعیت کنونی مشرکان در عدم رعایت حقوق خویشاوندی با مؤمنان و عدم پایبندی به قراردادهای امضا شده با ایشان خبر می دهد و آنان را تجاوزگر می خواند لَا یرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلًّا وَلَا ذِمَّهً وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ«10» آنگاه چنین دستور می دهد: پس ای مؤمنان، اگر مشرکان توبه کردند و نماز به پا داشتند و زکات دادند، برادران دینی شما هستند … فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَنُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ«11» و اما مشرکانی که هنوز پیمان نشکسته اند، اگر پس از این پیمان خود شکستند و درباره دین شما زبان به بدگویی گشودند، آنان پیشوایان کفر به شمار می آیند و شما باید با پیشوایان کفر پیکار کنید، چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که دست بردارند وَإِنْ نَکَثُوا أَیمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَیمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ ینْتَهُونَ«12» آنگاه خدای متعالی، یکی دیگر از عوامل تردید برخی از مؤمنان در قتال با مشرکان پیمان شکن را، ترس از ایشان دانسته و مؤمنان مردد را مخاطب قرار داده، می فرماید: آیا با قومی که پیمان های خود را شکستند و قصد بیرون راندن پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را داشتند و نخستین بار آغازگر جنگ با شما بودند، نمی جنگید؟ آیا از آنان می ترسید؟ اگر مؤمنید، باید برای شما آشکار باد که خدا سزاوارتر است که از او بترسید أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَکَثُوا أَیمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ«13» با آنان قتال کنید تا خدا ایشان را به دست شما عذاب کند و آنان را خوار کند و شما را علیه آنان یاری کند و سینه داغدار گروهی از مؤمنان را شفا بخشد و خشم دلهایشان را ببرد و این را هم بدانید که خدا بر هر که بخواهد به رحمت خود باز می گردد و او را از شرک می رهاند و شما را از نبرد با وی باز می دارد و خدا دانای حکیم است قَاتِلُوهُمْ یعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیدِیکُمْ وَیخْزِهِمْ وَینْصُرْکُمْ عَلَیهِمْ وَیشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ«14» وَیذْهِبْ غَیظَ قُلُوبِهِمْ وَیتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ«15» آنگاه جهاد را مایه آزمایش حقیقت ایمان دانسته و می فرماید: آیا شما مدعیان ایمان پنداشته اید که رها می شوید و مورد آزمایش قرار نمی گیرید، در حالی که خدا هنوز کسانی از شما را که در جهاد شرکت می کنند و جز خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) و مؤمنان تکیه گاهی نگرفته اند، مشخص نکرده است و خدا به آنچه می کنید آگاه است أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَلَمَّا یعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَلَمْ یتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ«16» بنابراین کلام حاضر، فضای پیمان شکنی و سوء استفاده مشرکان از فرصت خودداری پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و مؤمنان از نبرد با آنان را، با پیام برائت و نقض عهد متقابل و اعلان جنگ به مشرکان و تهدید آنان پاسخ داده و در این راستا به تهییج مؤمنان مردد نسبت به قتال با مشرکان پرداخته است. جهت هدایتی این کلام عبارت است از:

«پیام برائت، نقض معاهدات و اعلان جنگ با مشرکان پیمان شکن، از جانب خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم)؛ و اقدام به دفع و رفع تردید مؤمنان در نقض عهد و قتال با مشرکان»
ادامه دارد…
منبع مقاله :
طرح راهنمای مربی تدبر در سوره های قرآن کریم 3 و 4، دبیرخانه ی شورای عالی انقلاب فرهنگی، دبیرخانه ی شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی، بهار 1388