نویسنده: علی حسین زاده

در منابع دینی از خوشرویی به عنوان عاملی تأثیرگذار در آرامش و سازگاری اجتماعی، از جمله خانواده نام برده شده است. در این گفتار به موضوع خوشرویی و اهمیت و نقش آن در آرامش خانواده می پردازیم.

واژه های مترادف با خوش رویی
در سخنان اهل بیت (علیهم السّلام) عبارت هایی همچون « وجهٍ منبسط »، « البشر »، « بشر حسن »، « طلاقه الوجه » و « البشاشه » مترادف با خوش رویی به کار رفته است که در این جا به توضیح مختصر هر یک اشاره می کنیم:
– « وجه منبسط » به چهره ای خالی از عبوسی اطلاق می شود؛ (1)
– « البشر » به معنای طلاقت و وجه منبسط است. (2) قید حسن، به منزله ی تأکید در گشاده رویی و نیکویی آن است؛
– « طلاقه الوجه » به معنای آشکار سازی سرور در چهره است؛ (3)
– « البشاشه » نیز به معنای طلاقت وجه استعمال شده است؛ (4)
از بررسی معنای واژه های بالا در متون لغوی در می یابیم که این واژه ها در عین تعدد، به معنای واحد « پیراستن چهره از آثار گرفتگی و خشم و آرامش دادن آن با سرور و فرح » به کار رفته است که در نوشتار حاضر، از آن با واژه های خوش رویی و گشاده رویی یاد می کنیم.
پس از تبیین مفهومی این عبارت های گوناگون، به صورت مختصر اهمیت خوش رویی در زندگی اجتماعی را بیان می کنیم.

اهمیت خوش رویی
از سفارش های که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که فرموده اند با برادران دینی با روی گشاده رو به رو شوید:
عن ابی جعفر (علیه السّلام) قال اتی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) رجل فقال: یا رسول الله اوصنی فکان فیما اوصاه ان قال: الق اخاک بوجه منسبط؛ (5) مردی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و گفت: ای رسول خدا، مرا توصیه کن. پس حضرت در میان توصیه های خویش فرمود: با برادر خود با گشاده رویی مواجه شو.
وقتی با افراد جامعه ی دینی که از آنان به برادر دینی تعبیر می شود، باید با چهره ای باز و دور از گرفتگی و خشم و اندوه رو به رو شد، حکم مواجهه در محیط منزل با همسر به خوبی روشن می شود. گشاده رویی نسبت به همسر تا جایی اهمیت پیدا می کند که رسول اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را یکی از حقوق زن بر همسر خود دانسته و فرموده اند:
حق المرأه علی زوجها ان یسدّ جوعتها و یستر عورتها و لا یقبّح لها وجهاً؛ (6) حق زن بر شوهرش این است که او را گرسنه نگذارد، بدنش را بپوشاند و با او ترش رویی نکند.
با بررسی آثار معجزه آسای گشاده رویی در می یابیم، بی جهت نیست که گشاده رویی علامت ایمان (7)، نیمی از عقل (8)، اولین عطیه الاهی (9) و آغاز نیکوکاری (10) دانسته شده است.

آثار خوش رویی
گشاده رویی آثار ذیل را به همراه دارد:

أ. کینه زدایی
کینه زدایی، یکی از آثار معجزه ی آسای گشاده رویی است. برطرف ساختن کینه هایی که به تدریج در درون فرد رسوخ کرده، کاری بسیار سخت و گاهی غیر ممکن است؛ امّا مواجه شدن با روی گشاده به مثابه دارویی کار آمد است که کینه های سخت و دیرینه را به راحتی از بین می برد. امام کاظم (علیه السّلام) در روایتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: « حسن البشر یذهب بالسخیمه؛ (11) خوش رویی کینه را می زداید ». این حدیث خوش رویی را از عوامل کینه زدایی معرفی می کند. در روایتی از امیرالمؤمنین (علیه السّلام) خوش رویی بهترین عامل در زدودن کینه معرفی شده است:
ان احسن ما یألف به الناس قلوب اودائهم و نفوا به الضغن عن قلوب اعدائهم حسن البشر عند لقائهم و التفقد فی غیبتهم و البشاشه بهم عند حضورهم؛ (12) بهترین وسیله ای که مردم با آن دل های دوستان خود را به دست می آورند و کینه ها را از دل های دشمنان خود می زدایند، خوش رویی هنگام مواجهه با آنان، پرسش از حال آنان در غیاب و گشاده رویی در حضور آن هاست.

ب. پایان دادن به دشمنی
کارآمدی گشاده رویی، منحصر به زدودن کینه های باطنی نیست؛ بلکه علاوه بر آن کینه هایی را درمان می کند که ظاهر شده و شکل دشمنی به خود گرفته است. گاه روابط همسران به قدری تیره و تار می شود که از کینه باطنی به دشمنی و نبرد رو در رو تبدیل می شود. این موقعیت، بسیار خطرناک است که آبستن هر آسیبی در روابط خانوادگی است؛ امّا همین موقعیت مخاطره آفرین و آتش پر دامنه، با هدیه ی ارزان و مؤثر خوش رویی مهار می شود. امام علی بن ابی طالب (علیه السّلام) می فرمایند:
بشرک یطفی ء نار المعانده؛ (13) خوش رویی تو آتش دشمنی را خاموش می سازد. »

ج. ایجاد الفت و محبّت
گشاده رویی علاوه بر آن که کینه و دشمنی را می زداید، الفت و محبّت دیگران را نیز جلب می کند. بدیهی است که الفت و محبّت، از مهم ترین عواملی است که به سازش و آرامش همسران می انجامد. در روایتی بشاشت و گشاده رویی، بهترین عاملی معرفی شده است که مردم به وسیله ی آن می توانند دل های دوستان خود را به دست آورند و کینه را از دل دشمنان خود دور کنند. (14) در این روایت، الفت که به معنای انضمام است، (15) محصول گشاده رویی به شمار آمده است. بنابراین خوش رویی، بهترین عامل جذب دل هاست. گشاده رویی علاوه بر آن که کمیّت جذب را افزایش می دهد، کیفیت آن را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. نتیجه ی کیفی گشاده رویی با واژه ی « حبّ » در آمیخته است:
عن ابی جعفر (علیه السّلام): البشر الحسن و طلاقه الوجه مکسبه للمحبه؛ (16) امام باقر (علیه السّلام) می فرماید: خوش رویی و گشاده رویی آوردگاه محبّت است.
« حبّ » به معنای « وداد » و میل شدید است. (17) پس در کلمه « محبت » کیفیت و شدت دلبستگی مورد توجه است. در برخی روایات هر دو جنبه ی کمی و کیفی محصول خوش رویی دانسته شده است:
قال علی (علیه السّلام): طلاقه الوجه بالبشر … داع الی محبه البریه؛ (18) علی (علیه السّلام) می فرماید: گشاده رویی … باعث دوستی خلق است.

د. قرب به خداوند
آثار خوش رویی، منحصر در آثار اجتماعی نیست؛ بلکه مهم ترین محصول آن به خود فرد تعلق می گیرد و این محصول، نزدیکی به خداوند است از آن جا که حفظ پیوندهای اجتماعی و از جمله پیوند خانوادگی، از مهم ترین تأکیدات خداوند متعال است، فردی که با مردم و اعضای خانواده با روی گشاده مواجه می شود، به فرمان حضرت حق توجه کرده و زمینه ی تقرب خود را به او فراهم ساخته است:
عن ابی جعفر (علیه السّلام): البشر الحسن و طلاقه الوجه مکسبه للمحبه و قربه من الله عزّوجل و عبوس الوجه و سوء البشر مکسبه للمقت و بعد من الله؛ (19) امام باقر (علیه السّلام) می فرماید: گشاده رویی آوردگاه محبت و نزدیکی به خدای عزّوجل است و ترش رویی آوردگاه بغض و کینه و دوری از خداوند است.

هـ . فرجام نیک
خوش رویی بهره ی دنیوی و اخروی را برای فرد به ارمغان می آورد و علاوه بر همراه کردن زندگی این جهان با شادکامی، آرامش و محبّت، در آخرت نیز باعث حظّ و بهره ی فراوان می شود. امام باقر (علیه السّلام) فرمودند: شخصی نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و توصیه ای را درخواست کرد. حضرت به او فرمودند: غضب مکن. عرضه داشت: بیشتر بگویید؛ فرمودند:
الق اخاک بوجه منسبط الیه و لا تضجر فیمنعک الضجر من حظّک للآخره و الدّنیا؛ (20) با برادرت با گشاده رویی رو به رو شو و با رویی گرفته مواجه نشو؛ چرا که تو را از بهره دنیا و آخرت باز می دارد.
توجه به ویژگی ها و آثار مهم گشاده رویی سبب آن می شود تا این سفارش ارزشمند اجتماعی اولیای دین را بیش از پیش مورد توجه قرار دهیم. رفتاری که به آسانی انجام می شود، همه ی افراد را در بر می گیرد، کینه و دشمنی را می زداید، محبّت را جایگزین کینه می کند و قرب به خداوند و در یک کلام خیر دنیا و آخرت را در بر دارد، سزاوار بی اعتنایی نیست.

مهارت های مؤثر در خوش رویی

أ. ارتباط چشمی
ارتباط چشمی، یکی از عناصر مهم تعامل میان فردی و گاهی ضرورت برای شروع تعامل اجتماعی است. این رفتار هنگام گفت و گو می تواند نشانه توجه و علاقه باشد و استفاده مناسب از آن می تواند نتایج تقویت کننده در پی آورد.
کلاتیک و دیگران (1975) در آزمایشی مصاحبه مانند به مصاحبه گرها آموزش دادند تا یا:
(1) مدام به مصاحبه شونده نگاه کنند و یا؛
(2) به طور متناوب نگاه کنید و یا این که؛
(3) اصلاً به او نگاه نکنند.
نتایج نشان داد در زمانی که مصاحبه کننده به مصاحبه شونده چشم نمی دوخت، وی از جملات کوتاه تری استفاده می کرد و کمتر حرف می زد. وقتی مصاحبه گرها مدام به مصاحبه شونده نگاه می کردند، آنها می پنداشتند مصاحبه گر به آن ها خیلی توجه دارند و مصاحبه گری را که اصلاً به آن ها نگاه نمی کرد، فردی بی توجه می دانستند؛ البته گاهی استفاده ی بیش از حد از نگاه یا نگاه خیره حمل بر تهدید می شود و دیگران را ناراحت می کند. در این گونه شرایط، ارتباط چشمی آثار تنبیهی به همراه خواهد داشت. (21) بر این اساس، ارتباط چشمی متعادل با همسر – به ویژه هنگام سخن گفتن او – عاملی مؤثر در تداوم ارتباط کلامی با همسر و نمونه ای بارز از خوش رویی در برابر وی به شمار می آید.

ب. لبخند
برخی پژوهش ها نشان می دهد که لبخندها تقویت کننده اند. شوالتر (1974) در جریان یک آزمایش، موفق شد با استفاده از لبخندهای انتخابی، برخی جملات عاطفی مصاحبه شونده ها را شرطی کند. در برخی از بررسی ها، ترکیبی از لبخندها و دیگر تقویت کننده های غیر کلامی و کلامی مورد استفاده قرار گرفته اند. کرسنر (1958) با ترکیب کردن خنده و تکان دادن سر و « اُهوم » گفتن آزمودنی ها را واداشت تا از کلمه ی « مادر » بیشتر استفاده کنند. (22) لبخند به عنوان یک تقویت کننده ی « ژستی »، نمونه ای از مهارت های خوش رویی در برابر همسر و دیگران است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) همواره از این مهارت در هنگام سخن گفتن استفاده می کردند: « کان رسول الله اذا حدث بحدیثٍ تبسّم فی حدیثه ». (23) امام باقر (علیه السّلام) نیز تبسّم در برابر برادر دینی را حسنه دانسته اند. (24)
شایان ذکر است که لبخندها همان گونه که مهربانی و تفاهم را منتقل می سازند، گاهی نشانه ی تحقیر و تمسخر هم هستند. تعبیر این رفتارها به ویژگی های بافتی از قبیل رفتارهای ضمیمه ی رفتار مورد نظر بستگی دارد؛ (25) بنابراین کاربرد این مهارت در برابر همسر نیازمند توجه به رفتارهای ضمیمه نیز می باشد تا مبادا لبخند به عنوان عامل تحقیر و تمسخر همسر محسوب شود. برای نمونه لبخند زدن مداوم به همسر باعث می شود تا او این عامل تقویت ارتباط را به مثابه عامل تمسخر و تحقیر تعبیر کند و از این رفتار ناخرسند شود.

ج. تکان دادن سر
تکان دادن سر نیز، از جمله ژست هایی است که معمولاً آن را به نشانه ی تصدیق، موافقت و تفاهم به کار می بریم. فوربس و جکسون (1980) نیز بر تأثیرات تقویتی این ژست تأکید کرده اند. در اکثر تحقیقات صورت گرفته در این زمینه، تکان دادن سر و دیگر تقویت کننده های کلامی و غیر کلامی با هم ترکیب شده اند. ماتاراز و نینس (1972) متوجه شدند وقتی مصاحبه گر هنگام مصاحبه سر خود را تکان می دهد، متوسط زمان صحبت مصاحبه شونده افزایش می یابد. (26) این مهارت هنگام سخن گفتن همسر، شاخصی برای توجه دقیق به او، تأیید گفته ها و دغدغه های وی و نشانه ای از خوش رویی با او به شمار می رود.
ما به دو شیوه می توانیم برای ابراز علاقه و اشتیاق به حرف های گوینده از سر تکان دادن استفاده کنیم. اکمن و أستر (1979) معتقد است ما با کج کردن سر، علاقه مندی خود را به حرف های طرف مقابل ابراز می کنیم. علاوه بر این، ما با تکان های سر تمایل خود را برای ادامه ی صحبت نشان می دهیم. (27)

د. حالات چهره
چهره، اطلاعات فراوانی در خصوص حالات هیجانی دیگران به ما می دهد. برخی نظریه پردازان می گویند: حالات چهره پس از زبان، مهم ترین منبع اطلاعاتی است. شاهد این مدّعا، زمان و حجم کارهایی است که نویسندگان، نمایشنامه نویسان و سناریونویسان به وصف جزئیات چهره شخصیت های مورد نظر خود اختصاص داده اند. عده ای معتقدند این حالات هم فطری و هم آموختنی اند ( اکمن، 1982 )؛ امّا برخی شواهد از نظریه فطری بودن حالات چهره حمایت می کند؛ زیرا در فرهنگ های مختلف دنیا شاهد حالات چهره ای مشترکی از قبیل بالا کشیدن یک یا هر دو ابرو، خمیازه و جمع کردن لب ها هستیم که به ترتیب نشانه ی نگرانی و تعجب، خستگی و اضطراب هستند. وقتی بین حالات چهره و گفتار مغایرت وجود دارد، بیشتر به حالات چهره اعتماد می کنیم، نه به گفته های طرف مقابل ( زیدل و مهرابیان، 1969 ). (28)
به هر حال، بسیاری از نشانه های خوش رویی از راه حالات چهره به دیگران و از جمله به همسر ارائه می شود. هنگامی که همسر ما شاد یا نگران و یا … باشد، ما می توانیم با اتخاذ حالت چهره ای متناسب با آن موقعیت، در شادی او خود را شاد، در نگرانی اش خود را سهیم بدانیم و سرانجام با چهره ای خوش با او رو به رو شویم.

هـ. آراستگی چهره
پیراستن و آرایش چهره نیز، از مهارت هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد و به عنوان نمودی بارز از خوش رویی لحاظ شود. فردی که با چهره آراسته با همسر خود رو به رو می شود، علاقه مندی خود را به او نشان داده و خاطر نشان می سازد که برای او ارزش و احترام خاصی قائل است. با توجه به تفاوت های جنسیّتی، تأکید بیشتری بر آراستگی زن در برابر شوهر صورت گرفته است؛ ولی مردان نیز بدین وسیله به همسران خود ابراز توجه کرده، سلامت اخلاقی آن ها را تضمین می کنند. در روایتی آمده است:
شخصی می گوید: امام موسی بن جعفر (علیه السّلام) را دیدم که خضاب کرده بود. [ موی سر و صورت را رنگ کرده بود ] گفتم: فدایت شوم، خضاب کرده ای؟! فرمود: آری، نظافت و آراستگی مردان، از اموری است که بر عفّت زنان می افزاید و عفت زنان از آن رو کاهش یافته است که شوهران آن ها به سر و روی خود نمی رند. سپس فرمود: آیا مایلی همسرت را در وضعیت نامناسبی از حیث نظافت و آراستگی ببینی؟ گفتم: نه، حضرت فرمود: پس در مورد همسرت نیز این را نپسند. (29)

پی‌نوشت‌ها:

1. ابی الفضل جمال الدین، لسان العرب، ج 7، ص 295.
2. همان، ج 4، ص 61.
3. همان، ج 10، ص 229.
4. همان، ج 6، ص 266.
5. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 103.
6. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 254.
7. « عن علی (علیه السّلام): المؤمن … بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه ». ( محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 226 ).
8. عن الصادق (علیه السّلام) عن آبائه (علیهم السّلام): حسن البشر اللناس نصف العقل. ( محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 60 ).
9. عن علی (علیه السّلام): حسن البشر اول العطاء ( عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 254 )
10. « عنه (علیه السّلام): بشرک اوّل برّک ». ( محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 103 ).
11. همان، ص 104.
12. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 57.
13. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 103.
14. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 57.
15. ابوالحسین، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، ماده الف.
16. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 103.
17. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 2، ص 152.
18. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 8، ص 454.
19. همان، ص 453.
20. همان.
21. اون هارجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی، و …، ص 100.
22. همان، ص 99.
23. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 16، ص 296.
24. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 188.
25. اون هارجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی و …، ص 99.
26. همان، ص 100.
27. همان، ص 60.
28. همان، ص 63.
29. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 5، ص 567.
منبع مقاله :
حسین زاده، علی؛ (1391)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سیزدهم