نویسنده: سید حسین اسحاقی

نقش نیت، در عبادت ها

نیت روح و قلب همه عبادت هاست؛ زیرا هر عبادتى باید با انگیزه و قصد »قربه الى اللَّه« انجام شود. پیامبر گرامى اسلام در سفارش هاى خود به ابوذر مى فرماید:
یا اباذَرْ لِیَکُنْ لَکَ فى کُلِّ شَى ءٍ یَغَّهٌ حَتَّى فى النَّومِ وَالْاَکَلْ.
(بحارالانوار، ج 7 (ع) و ص 84)
اى ابوذر! باید براى هرچیزى حتى خوابیدن و خوردن نیت داشته باشى. داشتن نیت پاک و الهى به عمل ارزش مى دهد و هر قدر نیات خالص تر و جامع تر باشد، ارزش عمل بیشتر خواهد شد. در مقابل نیت نادرست و یا دیاآلود، عمل را گرچه با ظاهرى نیک، تباه و بى ارزش مى سازد. بر این اساس، رسول اللَّه6 مى فرمایند: »اِنَّما الْاَعْمالُ بِالبِیّنات؛ همانا کردارها، بستگى به نیت ها دارند«.
در اصل، هر عبادتى بدون نیت باطل است و هرگاه نیت عبادت، بار ما آمیخته باشد، آن عمل باطل خواهد بود. نیّت در نماد رکن، نخستین آن است که حتى اگر از روى فراموشى ترک شود، نماز باطل است. براى پى بردن به اهمّیّت نیت، بهتر است به روایات دقت کنیم. رسول اکرم6 فرمود: »یَخْشُر النّاسُ عَلى نِیّاتِهِمْ؛ انسان ها در قیامت براساس نیت هاى خود محشور مى شوند«.
(متقى هندى، ح 7245)
امام صادق (ع) در حدیثى مى فرماید:
دوزخیان از این ردو جاودانه در دوزخند که نیت داشتند. اگر در دنیا جاودان بمانند، همیشه نافرمانى خدا کنند و بهشتیان از این رو در بهشت جاودان باشند که نیت داشتند. اگر در دنیا باقى بمانند، همیشه اطاعت خدا کنند. پس، این دسته و آن دسته به خاطر نیت خود، جاودانه اند.

نمونه اى از نیت هاى پاک و ناپاک

نیت هاى پاک ارزش اعمال را بالا مى برد و نیت هاى دیاآلود موجب تباهى کارها مى شود و بنابر آیه قرآن، »عمل انسان را پوچ و بى محتوا و بدون ارزش مى سازد«.
(نک: 264)
امام صادق (ع) مى فرماید:
بنده مؤمن فقیر مى گوید: پروردگارا به من مال و ثروت بده تا احسان و کارهاى نیک کنم و چون خداوند صدق و راستى نیت او را بداند، مرا به او همان پاداش را مى نویسد که اگر انجام مى داد، مى نوشت.
(اصول کافى، ج 2، خطبه 12)
نمونه هاى زیر براى پى بردن به ارزش نیت در اعمال، شنیدنى است: »پس از جنگ جمل و پیروزى سپاه امیرمؤمنان على (ع) بر سپاه دشمن، شخصى از یاران آن حضرت به محضرش آمد و عرض کرد: اى کاش برادرم در این جنگ حاضر بود و این پیروزى ها را مى دید و از پاداش این جهاد بهره مند مى گردید. حضرت على (ع) به او فرمود: آیا قصد و خواسته برادرت این بود که ما پیروز شویم؟ او عرض کرد: آرى فرمود: فَقَدُ شَهِدْنا؛ بنابراین او نیز در این نبرد با ما بوده و شرکت داشته است.«
(نهج البلاغه، خطبه 12)
در مقابل، »در جنگ احد، یکى از مسلمانان به نام قُزمان، در سپاه اسلام در رکاب پیامبر، با دشمنان مى جنگید و بسیار عالى و شجاعانه نبرد مى کرد، به گونه اى که شش یا هفت نفر از دشمن را کشت. وى در این نبرد جراحات سنگینى برداشت او را براى مداوا به منزل بردند. یکى از مسلمانان به محضر رسول خدا6 آمد و از شجاعت ها و جانبازى هاى قُزمان، سخن گفت و او را ستود. ولى پیامبر به جاى تمجید از او، فرمود: او اهل دوزخ است. آن مسلمانِ خبر آورنده که از راز موضوع بى اطلاع بود، از سخن پیامبر متعجب شد. و قُزمان و در خانه خود بسترى شد. بسیارى تصور مى کردند که او در بستر شهادت قرار گرفته است. و به زودى به فیض شهادت نایل مى شود. تا اینکه روزى جمعى از مسلمانان به خانه او آمدند و پس از احوال پرسى، به او گفتند: مژده باد به تو! بهشت و رضوان خدا؛ چرا که در راه خدا در میدان جنگ با دشمنان متحمل آن همه زخم و رنج و زحمت شده اى. قزمان که تا آن وقت ماهیّت خود را نشان نداده بود و نیتش را آشکار نساخته بود، گفت: براى چه مرا مژده مى دهید. سوگند به خدا، من براى حفاظت از ملت و قبیله ام با دشمن مى جنگیدم. عجیب اینکه وقتى زخم هاى بدنش، خوب نشد، کاسه صبرش لبریز شد، دست به خودکشى زد و مردم از راز سخن پیامبر آگاه شدند.
(طبرسى، اعلام الورى، ص 94)

نیت، سرچشمه اعمال

مثال نیت نسبت به اعمال، مثال سرچشمه نسبت به آبى است که از آن مى جوشد و به سوى مزرعه سرازیر مى شود. اگر سرچشمه آلوده باشد، آبى که از آن جارى مى شود نیز آلوده خواهد شد. نیت، کانون مرکزى اعمال همچون کوزه اى پر است که اگر درون کوزه پاک و تمیز باشد، آب آن پاک و گوارا خواهد بود، وگرنه آب نیز آلوده است. اسلام نیت را سرچشمه اعمال و ساختار وجود انسان را در رابطه تنگاتنگ با نیت مى داند و در پاک نگه داشتن آن بسیار سفارش کرده است. خداوند در قرآن مجید مى فرماید: »قُلْ کُلّ یَعْمَلُ عَلى شاکِلَتِهِ؛ بگو هرکس بنابر روش (و خلق و خوى) خود عمل کند« (اسراء: 84) امام صادق (ع) در حدیثى فرمود: »نیت بهتر از عمل و در اصل، همان عمل است.« پس این آیه را خواند و آن گاه فرمود: »منظور از شاکله، همان نیت است.« علامه طباطبایى در توضیح مطلب مى نویسد: »این جمله که نیت همان(تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 114)
عمل است، به اتحاد و پیوند نیت و عمل اشاره مى کند، از این نظر که خط عمل، منشعب از خط نیت است«.
( P}
نیت خوب که از اختیار انسان نشأت مى گیرد، طبیعت و خلق و خوى خوبى را در انسان به وجود مى آورد، در نتیجه آثار آن به شکل نیک در عمل آشکار مى گردد. چنان که نیّت بد، باعث خلق و خوى انحرافى و آلوده است و زاینده عمل بد خواهد شد. علامه طباطبایى در تفسیر المیزان سخنى دارد که خلاصه اش این است: شامکه نسبت به عمل، همانند روح نسبت به بدن و اعضا و جوارح است، تجربه علمى ثابت کرده که بین ملکات و حالات نفسانى با کردار انسان، رابطه خاصى وجود دارد مثلاً عمل انسان شجاع و دلاور با عمل انسان ترسو و زبون، یکسان نیست، بنابراین کردار انسان نتیجه همان روحیّات انسان است و از آن نشأت مى گیرد. در قرآن کریم مى خوانیم: و الْبَلَدُ الطَیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِاذْنِ رَبِّه والّذى(همان، ص 18 (ص) – 193)
خَبُثَ لایَخْرُجُ الّاِنَکِداً (اعراف / 58)
سرزمین پاکیزه گیاهش به فرمان پروردگار مى روید اما از سرزمین هاى بد طینت و شوره دار، جز گیاه ناچیز و بى ارزش نمى رویند.

عوامل پاکسازى نیّت

از آنجا که نیّت عامل سرنوشت ساز در زندگى انسان است. از این رو سالم سازى نیّت، اهمیّت بسیار دارد، زیرا همان گونه که زمین شوره زار با زمین آماده و حاصل خیز یسکان نیست، هم چنین آن کس که داراى نیّت پاک است با آن کس که نیّت آلوده دارد، هرگز یکسان نیستند. بنابراین باید سعى و تلاش نمود تا پس از شناخت، عوامل پاک سازى و بهسازى نیتع و عوامل آلاینده و ناپاک کننده آن، کارهایى را انجام داد که موجب پاک سازى نیّت مى شوند و از امورى که نیّت را آلوده مى سازند به شدت پرهیز کرد، چرا که به فرموده امیرمؤمنان على (ع) اَلِینَّهُ اَساسُ الَعَملِ، الاَعْمالُ ثِمارُ الِّنیّاتِ نیّت پایه عمل(میزان الحکمه، ج 10، ص 270)
است و اعمال، میوه هاى نیّت ها مى باشند. باید دانست که عوامل سالم سازى نیت امور مختلف است. مانند عبادت ها، مناجات با خدا، خوردن غذاى پاک، وراثت، محیط، همنشین، تعلیم و تربیت و مانند آن که در رأس این امور عبادت ها نقش به سزایى در سالم سازى نیت دارند. چرا که شرط نخستین و اساسى عبادت، اخلاص است. اگر در عبادت اخلاص نباشد، باطل و بى محتوا و بى روح است، از این رو در همه عبادت ها، شرط است که با نیّت خالص و پاک و دور از هرگونه ریا و شائبه ریا و خودنمایى انجام شوند. پس یکى از فلسفه هاى مهم عبادت ها، اخلاص و سالم سازى نیّت است و نیّت سالم موجب اعمال سالم خواهد شد و نیّت و عمل خوب، در انسان خصلت نیک و ملکه خوبى بنا مى دهد و خلق و خوى او را اصلاح مى کند.

رابطه روزه با بهسازى نیّت

در میان عبادت ها، هیچ کدام مانند روزه، آمیخته با نیّت نیست، نیّت در روزه مانند رشته تسبیح است. همان گونه که رشته تسبیح، دانه هاى آن را نگه مى دارد و با بریدن آن، دانه ها پراکنده شده و هرکدام به جایى مى افتد، نیت در روزه رشته ارتباطى همه دقایق و لحظه هاى مدت روزه را به هم وصل مى کند. هرگاه روزه دار لحظه اى را به طور عمد، نیت خود را بشکند، مثلاً قصد کند که روزه اش را باطل نماید، روزه او باطل مى شود گرچه مفطراتى که روزه را باطل مى کنند. انجام نداده باشد در توضیح المسائل حضرت امام(ره) آمده است: اگر در روزه واجب معینى مثل روزه رمضان از نیت؟ روزه گرفتن برگردد، روزه اش باطل مى شود. پس نیت همچون روح نسبت به بدن، در کالبد روزه جریان دارد که حتى یک لحظه تردید در آن در هر وقت از ساعات روزه باشد، روزه را باطل مى نماید. با توجه به این که نیت به معناى قصد روز گرفتن براى انجام فرمان خدا است، باید از روى اخلاص کامل باشد، بنابر این روزه عبادتى است که روح اخلاص و بندگى مخلصانه را در انسان به وجود مى آورد. برهمین اساس حضرت زهرا3 در فرازى از خطبه معروف خود، در ضمن بیان فلسفه بعضى از احکام مى فرماید: وَجَعَلَ اللَّه الصِّیامَ تَثْبیناً لِلاْخْلاصِ. خداوند روزه را وسیله استوارى و برقرارى(اعیان الشیعه، علامه سید محسن جبل عاملى، ج 1، ص 316)
اخلاص شما مقرر فرمود. امام سجاد (ع) نیز ماه رمضان را »شهر المتحیص؛ ماه تصفیه و پاکسازى فکر و روح دانسته است.(صحیفه سجادیه، دعاى 44)
نتیجه این که روزه گرفتن نقش سازنده در سالم سازى نیّت و اندیشه داشته و موجب دفع و رفع هرگونه آلودگى فکرى و بیمارى نیت مى گردد.

روزه، عامل قرب و کمال

شاید راز این که خداوند روزه را مخصوص خود داشته در اخلاصى باشد که در آن نهفته است. رسول خدا6 فرمودند: کُلُّ عَمل ابْنِ آدَمَ هُوَلَهُ غَیْرَ الصِّیامِ هُوَلىَ وَ اَنَا اَجْزى بِهِ. هرکار انسان براى خود او است، جز روزه گرفتن او که براى من است(بحارالانوار، ج 96، ص 49)
و من (بدون واسطه) پاداش آن را مى دهیم. نیز احتمال دارد انا اُجْزى بِهِ باشد یعنى من خودم پاداش آن هستم بنابر این معنا، نتیجه این مى شود که تمام فکر و روح و همه وجود انسان با خداشناسى و حضور خدا آمیخته مى گردد و روزه انسان را الهى و خدا گونه مى نماید. اساساً در روزه رازى نهفته است که همان اخلاص نیت و شست و شوى باطن و روح آدمى است. روزه نقش مهمى در سالم سازى نیت دارد چنان که نیت خالص، عمل روزه را شکل و جهت الهى مى بخشد. از این رو، و روزه و نیت صاف دو عامل مکمل همدیگر براى ارتقاى انسان به قرب مخصوص الهى است. روزه با شرایط و آدابش در حقیقت موانع کمالى را بر مى دارد و دست اندازه هاى حرکت الى اللَّه را صاف و هموار مى سازد: نیت انسان را خالص، نیرومند و محکم مى نماید. و در نتیجه طاغوت نقش را نابود مى سازد و در سرزمین وجود آدمى عطر الهى مى پراکند. در پرتو روزه صحیح، انسان مظهر خدا مى شود و عظمت خدا در انسان متجّلى مى گردد این است معناى ضیافت و مهمانى خدا که رسول اکرم6 در فرازى از خطبه شعبانیه خویش فرمودند: وَ هُوَ شَهْرٌ دُعیتُمْ فیهِ اِلى ضِیافَهِ اللَّهِ(عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 295)
ماه رمضان، ماهى است که شما در این ماه به مهمانى خدا دعوت شده اید. انسان مخلص و بى ریا به مقام قرب الهى مهمانى مى شود و از او پذیرایى به عمل مى آید تا آنجا که نقش هاى او در ماه رمضان تسبیح و ذکر خدا و عملش مقبول ذات خداوندى قرار مى گیرد.