نویسنده:محمّدرضا جواهرى

کنیه هاوالقاب هریک ازامامان علیهم السلام یادآورفضایل واوصاف برجسته آنان است وسیمای تابناک این الگوهای بزرگ «جامع» و «جهانی» و «جاویدان» را نشان می دهد. به اعتقاد شیعیان امامان همگی نوری واحدند ولی باتوجه به شرایط و ضرورت های زمان و مکان هر کدام در چند ویژگی شهرت یافته اند. داستان راستان زندگانی هر امام یک اساسنامه مدونی است که برای لحظه لحظه زندگی پیروان آنان درس وپیام دارد و خورشیدسان پرتومی افکند و راه می نماید.
در این میان زندگانی امام هشتم امام رضاعلیه السلام 1 برای ما ایرانیان به سبب همجواری با آن حضرت اهمیتی دو چندان دارد. همچنین زندگانی امام نهم امام جوادعلیه السلام تنها فرزند امام رضا علیه السلام که در مکتب رضوی تربیت شد و رشد یافت و به فرمان خدا و پیامبر خدا و از جانب امام رضا علیه السلام برای امامت پس از خویش نصب گردید نیز برای ایرانیان از اهمیت بالایی برخوردار است و سزاوار درنگ و اندیشیدن فراوان می باشد.

مفهوم کنیه ولقب
کنیه اسمی است غیر از نام اصلی شخص که در اول آن لفظ اب (پدر) یاام (مادر) یاابن (پسر) یابنت (دختر) باشد و برای تعظیم و تکریم است 2. لقب نیزنامی غیرنام نخستین واصلی است که شخصی به آن مشهور گردد و برذم یا مدح دلالت کند3. البته لقب های امامان همواره بیانگرصفات زیبا و پسندیده الهی و یادآور فضیلت ها و امتیازات آنان است.

نام امام نهم
نام آن حضرت محمد بود. امام رضاعلیه السلام همان گونه که در صحیفه فاطمیه کتاب الهام شده از جانب خدای متعال به زهرای مرضیه سلام الله علیها ثبت گردیده و در اختیار امام قرار داشت نخستین و آخرین فرزند خویش را محمد نامیدند4. جابربن عبدالله انصاری در محضر امام باقر علیه السلام و یاران ایشان گزارش روشنی از مشاهده اسامی امامان علیهم السلام در صحیفه فاطمیه حضرت زهرا سلام الله علیها ارائه نموده است که در آن نام محمدبن علی برای امام نهم شیعیان ثبت شده است 5.

کنیه های امام
برای امام جواد علیه السلام چهار کنیه وجود داشته است. آن حضرت با عنایت به اینکه تنها فرزند امام رضا علیه السلام بوده اند کنیه «ابن الرضا» 6 و با توجه به نام تنها فرزند پسرشان امام علی نقی علیه السلام کنیه «ابوعلی» و در پرتو بندگی خدا کنیه «ابوعبدالله» داشته اند7 اما کنیه مشهور آن حضرت «ابوجعفر» بوده است. ابوجعفر در صحیفه فاطمیه الهی که در اختیار امامان بوده و اکنون در نزد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد ثبت است 8. این کنیه به قدری مشهور شده و به کار رفته که جایگزین نام اصلی آن حضرت گردیده است. امام جوادعلیه السلام در پیوند و ارتباط باکنیه جد خویش باقرالعلوم علیه السلام «ابوجعفر» نامیده شدند و چون پس از امام پنجم به این کنیه آراسته شدند به ابو جعفر ثانی معروف گردیده اند9. امام رضاعلیه السلام همواره از فرزندشان با کنیه ابوجعفر یاد نموده و حتی در کودکی و خرد سالی فرزند خویش به وی احترام می گذاشته وبه جای نام وی کنیه مقدس جد خویش رابرای ایشان به کار برده اند. محمدبن ابی عباد گفته است: ماکان علیه السلام یذکر محمدا ابنه الا بکنیته ویقول: کتب الی ابوجعفر و کنت اکتب الی ابی جعفر «وهوصبی بالمدینه فیخاطبه بالتعظیم و ترد کتب ابی جعفر علیه السلام فی نهایه البلاغه والحسن فسمعته یقول: ابوجعفر وصیی وخلیفتی فی اهلی من بعدی 10. امام رضاعلیه السلام هیچگاه نام فرزندش محمد را جز با کنیه نمی برد و می گفت: ابوجعفر برای من نامه ای نوشته است ! و من به ابوجعفر نامه نوشته ام در حالی که او هنوز کودکی در مدینه بود امام او را با تعظیم و کمال احترام خطاب می نمود و متن نامه های ابوجعفر در نهایت بلاغت و نیکی به امام می رسید. شنیدم امام رضاعلیه السلام می فرمود: ابوجعفر پس از من وصی و جانشین من در میان خاندانم است. این گونه مناسبات و روابط امام رضاعلیه السلام با فرزند خردسال خویش گذشته از اینکه برای فراهم سازی زمینه امامت آن حضرت بوده است روش درست و مطلوب ارتباطات پدر و فرزندان را نیز آموزش می دهد. احترام گذاشتن پدر به فرزند احترام به دیگران رابه فرزند می آموزد و به وی شخصیت می دهد و او را برای پذیرش مسئولیت های بزرگ آماده می نماید.
هریک از چهار کنیه ای که برای امام نهم ذکر شد روشنگر یک ویژگی و فضیلت آن امام همام می باشد.

القاب امام
لقب هایی که برای امام نهم تنها فرزند امام رضاعلیه السلام در تاریخ زندگانی آن حضرت به کار رفته است گویای فضایل و اوصاف الهی این امام است و امتیازات این اسوه عالی رانشان می دهد.
تقی جواد منتجب مرتضی مختار متوکل متقی زکی قانع نجیب و عالم یازده لقب برای امام نهم است که ابعاد شخصیت بزرگ الهی آن حضرت را آشکار می نماید11.
«جواد» و «تقی» مهم ترین و مشهورترین القاب امام نهم است. البته در میان ایرانیان بیشتر لقب جواد رایج است و آن حضرت با عنوان «جوادالائمه» شناخته می شوند. جود و بخشش و سخاوتمندی فوق العاده امام عامل اشتهار آن حضرت به جواد بوده است. شیخ صدوق دروجه تسمیه «تقی» نوشته است: سمی محمدبن علی الثانی «التقی» لانه اتقی الله عزوجل فوقاه شر المامون لمادخل علیه باللیل سکران فضر به بسیفه حتی ظن انه قدقتله فوقاه الله شره 12.
محمدبن علی ثانی «تقی» نامیده شد برای اینکه او از خدای عزوجل ترسید و تقوای الهی داشت پس خداوند او را از شر مامون نگاهداشت در وقتی که مامون در حال مستی شبی بر آن حضرت وارد شد و آن قدر آن حضرت را با شمشیر زد که گمان کرد امام رابه قتل رسانده است پس خداوند او را از شر مامون نگاهداشت.
شیخ مفید در بیان لقب های امام نوشته است: کان منعوتا بالمنتجب والمرتضی 13. امام موصوف به منتجب و مرتضی بود. این دولقب و همچنین لقب مختار وجود شرط اساس امامت در امام نهم را گزارش می کند. به اعتقاد شیعه شرط اساسی امامت «نصب الهی» است. این سه لقب همین برگزیدگی ونصب وتعیین این امام از جانب خدای متعال را نشان می دهد. لقب «نجیب» نیز علاوه بر بیان همین انتخاب الهی و برگزیدگی خوش رفتاری و خوش کرداری و برتری اخلاقی امام را آشکار می نماید.
لقب «زکی» هم گذشته از برگزیدگی امام پاکی و پاکیزگی و طهارت باطنی و در یک کلمه «عصمت» رابیان می کند. قناعت صفت ارزشمند و فضیلت بزرگ رفتاری امام نهم است که در لقب «قانع» برای آن حضرت نهفته است. «عالم» لقب ویژه و ممتازی است که تحقق شرط دیگرامامت راکه «اعلمیت» است در امام نهم نشان می دهد.
گرچه امام جوادعلیه السلام فرزند امام رضاعلیه السلام درسن پایین به امامت رسید ولی همانند سایر امامان علیهم السلام از امتیاز اعلمیت برخوردار بود و با داشتن علم لدنی در جایگاه بی نظیر علمی در عصر خویش قرار داشت. پادشاهان بنی عباس کوشش کردند با وادار نمودن دانشمندان و افراد عادی به طرح سخت ترین پرسش ها از امام جوادعلیه السلام شخصیت علمی آن حضرت را متزلزل نمایند ولی امام به زیبایی تمام پرسش های پیچیده معاصران را پاسخ داد و این نقشه منحرفان را خنثی نمود و در همین مناظرات و گفتگوهای علمی بود که برتری علمی امام بیشتر آشکار گردید14.

پی نوشت ها:

1 ـ شیخ مفید الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ترجمه هاشم رسولی محلاتی انتشارات علمیه اسلامیه تهران چاپ
دوم ج 2 ص. 263
2 ـ علی اکبرد هخدا لغت نامه موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران چاپ دوم از دوره جدید ج 12 ص 18653 حسن عمید فرهنگ فارسی عمید امیرکبیر تهران چاپ اول 1362 ص. 990
3 ـ دهخدا لغت نامه ج 13 ص 19739 فرهنگ فارسی عمید ص. 1030
4 ـ علامه مجلسی بحارالانوار موسسه الوفا و دار احیا التراث العربی بیروت چاپ سوم 1403 ه ق 1983 م ج 50 ص. 10
5 ـ شیخ صدوق عیون اخبار الرضاعلیه السلام ترجمه غفاری و مستفید دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ اول 1380 ج 1 ص 76 و ص. 77
6 ـ شیخ مفید ارشاد ج 2 ص 294 ابوجعفرکلینی رازی اصول کافی ج 1 ص 494 علامه مجلسی بحارالانوار ج 50 ص. 3
7 ـ ابن شهرآشوب مناقب آل ابی طالب ج 4 ص 379 علامه مجلسی بحارالانوار ج 50 ص 16 سبط ابن الجوزی تذکره الخواص موسسه اهل البیت بیروت چاپ اول 1401 ه ق 1981 م ص. 321
8 ـ شیخ صدوق عیون اخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 76 و ص. 77
9 ـ ابوالفتح اربلی کشف الغمه فی معرفه الائمه دارالکتاب الاسلامی بیروت چاپ اول 1401 ه ق 1981 م ج 3 ص 133 علی محمدعلی دخیل ائمتنا دارالمرتضی بیروت چاپ ششم 1402 ه ق 1982 م ج 2 ص 161 محمود بن وهب بغدادی حنفی جوهره الکلام ص. 147
10 ـ شیخ صدوق عیون اخبار الرضاعلیه السلام ج 2 ص. 586
11 ـ ابن شهرآشوب مناقب آل ابی طالب ج 4 ص 379 علامه مجلسی بحارالانوار ج 50 ص 16 علی محمدعلی دخیل ائمتنا ج 2 ص. 161
12 ـ شیخ صدوق معانی الاخبار انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم چاپ اول 1361 ه ش ص 65 علامه مجلسی بحارالانوار ج 50 ص 16 محدث قمی منتهی الامال فی تواریخ النبی والال کتابفروشی علمیه اسلامیه تهران 1371 ه ق 1331 ه ش ج 2 ص. 217
13 ـ شیخ مفید ارشاد ج 2 ص. 284
14 ـ شبط ابن الجوزی تذکره الخواص ص 321 علی محمدعلی دخیل ائمتنا ج 2 ص. 187
منبع: روزنامه جمهوری اسلامی