نویسندگان:دکتر محمد علی لسانی فشارکی(1)وشهناز عابدینی(2)

چکیده:
وقف و ابتدا به عنوان یکی از فنون مهم تلاوت، از یک سو ارتباط عمیقی با وجوه مختلف تفسیر دارد و از سوی دیگر بر القا و فهم معنای آیه به شنونده، تأثیر بسزایی دارد.
برای برخی ازآیات در قرآن کریم، بیش از یک تفسیر احتمال داده شده است. این اختلاف در تفاسیر، در بعضی از موارد، بر انتخاب مواضع وقف و ابتدا مؤثر است؛ همچنین انتخاب موضع وقف و ابتدا بر القای معنای آیه و تفهم آن به شنونده تأثیری تعیین کننده دارد. بدین ترتیب، آشنایی با اقوال مختلف تفسیری و آگاهی از دانش وقف و ابتدا و ارتباط آن با تفسیر و معنای آیه، لازمه تلاوت قاریان است. در این پژوهش، جهت تبیین اهمیت ارتباط وقف و ابتدا و فهم آیه، ضمن بررسی مصادیقی از آیات ( انعام، 3؛ قصص، 25؛ روم،47)، سعی بردستیابی به وجهی است که با تأیید دلائل و شواهد، صحیح تر به نظر می رسد و مراد الهی، رساتر القا می شود.
کلید واژه ها: قرآن، تفسیر، وقف و ابتدا، معنا، تلاوت، قرائت

مقدمه

ازآن جا که قرآن کریم با هدف هدایت و راهنمایی انسان ها نازل شده است، اولین گام برای کسب هدایت از محضر این کتاب آسمانی آن است که هر شخص، خود، در معنای آیات تدبّر و اندیشه کند تا مراد و مقصود الهی را به درستی بشناسد.
پس از شناختن، فهمیدن و خواندن کلام الهی، شناساندن، فهماندن و القای معنای صحیح آیه حائز اهمیت است.
گرچه تعیین مواضع وقف و ابتدا متأثر از تفاسیر مفسران است، ولی متأسفانه توجه و اهتمام به فراگیری و شناخت این علم، به عنوان یکی از علوم قرآنی بسیار اندک است؛ همچنین اهتمام و توجه به فن وقف و ابتدا به عنوان یکی از فنون مهم تلاوت در بین قاریان و حافظان و حتی داوران قرآن کریم، بسیار کم رنگ می باشد.
از این رو، بررسی ارتباط دانش مذکور با تفسیر در دو فضای ذهنی و عینی لازم است تا راهگشایی برای تلاوت هر چه صحیح تر قاریان برای القای صحیح مراد الهی باشد.

تاریخچه دانش وقف و ابتدا

پیشینه دانش وقف و ابتدا به دوران نزول قرآن کریم برمی گردد، این را از اهتمام پیشینیان نسبت به تعلیم و تعلّم دانش وقف و ابتدا می توان دریافت.
پیشینیان اعم از صحابه، تابعین و قراء به تعلیم و تعلّم وقف و ابتدا اهتمام والایی مبذول داشته اند، تا آن جا که بیش تر قراء سبعه، عشره یا چهارده گانه به تألیف جداگانه ای در خصوص این علم همت گمارده اند.
ابن جزری در این باره می گوید: «اخبار صحیح، بلکه متواتر نشانگر آن است که سلف صالح، از قبیل: ابوجعفر یزید به قعقعاع ( یکی از شخصیت های برجسته تابعین)، امام نافع، ابوعمرو، یعقوب، عاصم و پیشوایان دیگر، به آموختن و آموزش این فن اهتمام زیادی داشته اند». ( ابن جزری، 225/1)
همچنین از عبدالله بن عمر نقل شده است که گفت: «ما مدتی از عمرمان را گذراندیم در حالی که هر یک از ما ایمان را پیش از قرآن فرا می گرفت و سوره ای که بر محمد (ص)نازل می شد، حلال و حرام آن را می آموختیم و جاهای وقف را یاد می گرفتم، همانطور که شما امروزه دین می آموزید. ما در این زمان مردانی را می بینیم که قرآن را پیش از آموختن دین می آموزند، بعضی از آغاز تا پایان قرآن را یاد می گیرند، در حالی که امر و نهی و موارد وقف را نیاموخته اند».
وجه دلالت حدیث مذکور آن است که صحابه وقوف قرآنی را یاد می گرفتند، همانطور که قرآن را می آموختند؛ (ابن نحاس،28؛ زرکشی، 415/1). همچنین اینکه صحابی گفته است: «مدتی از عمرمان را گذراندیم» نشانگر آن است که صحابه بر این امر اهتمام داشته اند. (ابن نحاس، القطع والائتناف،28؛ ابن جزری، 225/1؛ سیوطی،282/1).
پس از آن ها نیز تألیفات دیگری تا زمان حال صورت گرفته است که بسیاری از آن ها مخصوص دانش وقف و ابتدا می باشد و بعضی ذیل تألیفات دیگر به این علم پرداخته اند.
مهم ترین تألیفات موجود در زمینه دانش وقف و ابتدا عبارتند از: «ایضاح الوقف و الابتداء» نوشته محمد بن قاسم بن بشار انباری، نحوی و ادیب مشهور (م328 ه. ق)، «القطع و الائتناف» نوشته احمد بن محمد مشهور به ابن نحاس (م338 ه. ق)، «المکتفی فی الوقف و الابتدا» نوشته دانی، «وقوف القرآن» از سجاوندی، «المقصد لتخیص ما فی المرشد» نوشته زکریا بن محمد انصاری، «منارالهدی فی الوقف و الابتداء» نوشته محمد بن عبدالکریم اشمونی، از علمای بزرگ قرن یازدهم هجری.
اهتمام متأخرین نیز در زمینه تألیف کتب دانش وقف و ابتدا قابل توجه است. آثار زیر، این سخن را تأیید می کنند: «معالم الاهتداء الی معرفه الوقف و الابتدا» نوشته شیخ محمود خلیل حصری، «قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم» نوشته دکتر محمد کاظم شاکر، «پژوهشی در وقف و ابتداء» نوشته سید جواد سادات فاطمی که در آن به بررسی تحلیلی مبانی و آراء مشاهیر علمای قرائت در خصوص وقف و ابتدا پرداخته شده است، «الوقف و الابتداء و صلتهما بالمعنی فی القرآن الکریم» نوشته دکتر عبدالکریم ابراهیم عوض صالح، «درآمدی بر دانش وقف و ابتدا ( پیشینه، مبانی و اقسام) » نوشته ابوالفضل علاّمی میانجی، «اصول وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم» نوشته حسن سلطان پناه، «مصحف محشی» با حاشیه ای مشتمل بر مفهوم آیات و ذکر برخی نکات و لغات و نیز ذکر وقف های کافی در آیات، «آموزش صوتی، تصویری وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم» توسط دکتر حمید رضا مستفید؛ که شامل 11 جلسه آموزشی، اعم از: تعاریف و مصادیق وقف و ابتدا می باشد.
گفتنی است که هریک از آثار مذکور، دانش وقف و ابتدا را به صورت مستقل معرفی می کند و در مورد مهم ترین عامل تعیین کننده وقف و ابتدا؛ یعنی تفسیر، کار مستقلی صورت نگرفته است.

بررسی تأثیر وقف و ابتدا در تفسیر آیات

نمونه اول: سوره انعام، آیه 3

«و هو الله فی السماوات و فی الارض یعلم سرکم و جهرکم و یعلم ما تکسبون»
توضیح:
آنچه در این آیه مورد بحث است، متعلق جار و مجرور «فی السماوات و فی الارض» می باشد. این اختلاف در اعراب، باعث اختلاف در تفسیر آیه شده است که وقف و ابتدای متفاوتی را اقتضا می کند.
معربان برای متعلق این جار و مجرور، 12 وجه را ذکر کرده اند: (رک: سمین، 533/4-528)؛ که در ادامه به بررسی تفسیری وجه «أحسن» و نیز مشهورترین وجوه ضعیف و فبیح خواهیم پرداخت و از بیان و تحلیل دیگر وجه- به دلیل عدم استواری در معنا (درویش،65/3)- صرف نظر می کنیم.
1- تحلیل تفسیری وجه اول: وقف بر «فی الارض» و ابتدا از «یعلم»
وقف بر «فی الارض» و ابتدا از «یعلم» بر اساس آن است که جمله اول، جمله ای کامل و مشتمل بر مبتدا و خبر، همچنین جار و مجرور متعلق به اسم «الله» یا محذوف صفت «الله» و یا معنای مستفاد از اسم «الله» (معبود)، و جمله دوم «یعلم سرکم و جهرکم» مستأنفه باشد. (صافی، 82/7؛ دعاس،289/1؛ درویش،65/3-64).
بر این اساس، معنای جمله اول چنین می شود:«تنها اوست معبود در آسمان ها و زمین».

صحت و درستی این وجه:

– جهت نزول آیه؛ پاسخ به شبهه تعدد خدایان
صاحب المیزان، جهت نزول این آیه را در ارتباط با دوآیه قبلش چنین بیان می کند: «خداوند در دو آیه قبل، خلقت و تدبیر همه عوالم خصوصاً انسان را ذکر کرد و این ها برای آگاهی مردم کافی است که معبودی جز خدای یگانه نیست، ولی با این حال، مشرکان، خدایان دیگر را در وجوه مختلف، برای خداوند اثبات کرده بودند، مانند «اله حیات»، «اله رزق»، «اله خشکی ها»، «اله دریاها»؛ همچنین خدایانی را برای انواع مختلف موجودات از قبیل آسمان و زمین و نیز خدایانی را برای اقوام مختلف مانند خدای این قبیله و خدای آن طائفه اثبات کرده بودند، از این جهت، خداوند با جمله «و هو الله ( معبود) فی السماوات و فی الارض» این گونه خدایان و شرکا را نفی نمود». ( طباطبایی، 11/7).
بنابراین می توان گفت: مراد خداوند از این آیه، بیان یگانگی معبودیت او، هم در آسمان ها، زمین و همه وجوه خلقت می باشد تا شبهه تعدد خدایان را از مشرکان دفع کند.
«سید بن قطب» نیزاین سه آیه را به ترتیب، دلیل بر وحدت خالق، تدبیر الهی و الوهیت او می داند و اشاره به علم خدا به نهان و آشکار را در این آیه، دلیلی بر شرک مشرکان معرفی می کند. ( ابن قطب، 1031/3)
-آیه شاهد
بسیاری از مفسران در تأیید صحت این وجه تفسیری، آیه «و هو الذی فی السماء اله و فی الارض اله و هو الحکیم العلیم» ( الزخرف، 84) را شاهد آورده اند؛ که به وضوح نشان می دهد الوهیت و معبودیت خداوند هم در آسمان ها است و هم در زمین. ( برای نمونه، رک: زمخشری، 5/2؛ رازی«ابوالفتوح»؛232/7؛ قرطبی،390/6؛ بیضاوی،154/2؛ کاشانی،361/3؛ طباطبایی،11/7).
-فصاحت لفظ و استواری در معنا
در تأیید این وجه از اعراب، «ابن عطیه» می گوید:«این اعراب نزد من برترین است و خیلی ها به جهت فصاحت لفظی و استواری در معنا، این وجه را برگزیده اند؛ زیرا این وجه دلالت بیشتری بر قدرت، احاطه و استیلای «الله» بر خلقتش دارد». ( ابن عطیه، 267/2 «به نقل از قاضی ابومحمد»).
بر اساس معنای این وجه، برخی از علمای وقف و ابتدا، چون زکریا انصاری، وقف بر «فی الارض» را «وقف حسن» می داند( انصاری، 68)؛ بدان معنا که وقف بر آن صحیح و ابتدا از بعدش نیز صحیح است.
سجاوندی نیز با تعیین رمز «ط» وقف بر «فی الارض» و ابتدا از بعد آن را صحیح دانسته ( سجاوندی،192)؛ همچنین صاحب غرایب القرآن، با تعیین رمز «ج» وقف و وصل را جایز می داند. ( نیشابوری، 46/3).

پی‌نوشت‌ها:

1-عضو هیئت علمی و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی
نشانی الکترونیکی: lessan 171@ yahoo.com
2- کارشناس ارشد علوم قرآنی و حدیث از دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
نشانی الکترونیکی:shahnaz- abediny@yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله:1388/9/10
*تاریخ پذیرش مقاله: 1388/10/9

منبع:نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 5.