نویسنده: بهاء الدین خرمشاهی

حرزها و دعاهای قرآنی بسیار است. از جمله آیه و ان یکاد ( آخرین آیه یا دو آیه آخر سوره قلم) به عنوان دعای حفظ در برابر چشم زخم به صورت های گوناگون: تابلوهای خوش نوشته، یا قلاب دوزی شده، یا به صورت چوبی و معرق، همچنین به صورت کنده کاری ظریف بر روی زیورهای ظریف طلا و نقر، یا بازوبند، یا بعضی وقتها با آنها حرز و حمایل و تعویذ تهیه می شود. از جمله سوره اخلاص ( قل هم الله احد .. و چهار قل= چهار سوره ای که با قل در اواخر قرآن آمده است، همه به عنوان دفع چشم زخم یا به قول قدما عین الکمال به همان صورت که درباره و ان یکاد یاد شد، استفاده می شود. همچنین آیه الکرسی ( آیه 255 سوره بقره) هم همین شأن را دارد و به قول قدما برای حفظ در مقابل « حرق و غرق و برق» (برق در اینجا یعنی آذرخش) و امنیت جانی و مالی، به همان ترتیب که درباره آیات یا سوره های پیشین گفته شد، به آن توسل می جویند و بسیاری از مؤمنان آیه الکرسی را جزو تعقیبات نمازهای خود قرار می دهند. برای برکت یافتن ارزاق آیه إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِنْ نَفَادٍ ( سوره ص، 54). خوانده می شود. برای حفظ درس تا همین اواخر طلاب حوزه های علمیه، این آیه بسیار خوانده یا در پشت کتاب های درسی نوشته می شد: لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِیهُمْ بِمَا کَانُوا یعْمَلُونَ ( انعام، 127).
برای طلب شفا علاوه بر آنکه برای بیمار سوره الحمد خوانده می شود، آیه وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلَا یزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَارًا( اسراء، 82). برای یاری طلبیدن و رفع اضطرار: إِیاکَ نَعْبُدُ وَإِیاکَ نَسْتَعِینُ( سوره فاتحه، 5) به صورت ذکر و إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ … تا آخر سوره ( سوره نصر) خوانده می شود.
به دو نمونه از دعاهای قرآنی که در قنوت خوانده می شود بیشتر اشاره شد، چند نمونه دیگر عبارتند از: رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَی وَلِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسَابُ ( ابراهیم، 41)؛ قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ( اعراف، 23)؛… رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا … ( بخشی از آیه آخر= 286 سوره بقره تا آخر آیه که آخر سوره هم هست)؛ … قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی. وَیسِّرْ لِی أَمْرِی. وَاحْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسَانِی. یفْقَهُوا قَوْلِی. ( طه، 25-28).
گفتنی است که بسیاری خطبا و سخنرانان نیز در آغاز خطابه شان این آیات بینات را می خوانند. همچنین … رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَی وَعَلَى وَالِدَی وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ( نمل، 19)؛ نیز رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ … ( حشر، 10). نیز: ربِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَی وَلِمَنْ دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ… ( نوح، 28) نیز: رَبِّ زِدْنِی عِلْمًا( طه، 114)؛ و سپس عبارتی اضافه می کنند که غیر قرآنی است ( اما افزودنش در چنین مقامی با علم به قرآنی نبودن آن بی اشکال است): و عملاً و إَلحِقنی بالصالحین. و به عنوان اخرین نمونه در این مقاله، اما نه آخرین ادعیه قرآنی که قرائت آنها در قنوت نمازها رسم و رایج است و حاکی از حسن ذوق ایمانی هم مذهبان اهل تشیع ماست که اصولاً دعا در فرهنگ مذهبی مان جای ویژه ای دارد، از این قرار است: رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیا ینَادِی لِلْإِیمَانِ فَآمَنَّا … ( آل عمران، 193-194).
دعای قرآنی دیگری است که برای محفوظ ماندن از دید و دسترس دشمن خوانده می شوند: وَجَعَلْنَا مِنْ بَینِ أَیدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَینَاهُمْ فَهُمْ لَا یبْصِرُونَ ( یس، 9)
هنگام سوار شدن بر اسب و استر و شتر و نظایر آن در قدیم، و خودرو در عصر جدید، چنانکه اشاره شد، این ایه خوانده می شود: … سُبْحَانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ ( زخرف، 13). بعضی نیز درباره بعضی از سواری ها و مناسب تر از همه کشتی و هواپیما این عبارت قرآنی را می خوانند: بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَ مُرْسَاهَا… ( هود، 41). بسیاری کسان به هنگام وضو گرفتن سوره قدر ( إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْرِ ..) را می خوانند.
« استعاذه» عبارت است از پناه بردن به خداوند از شر شیطان با گفتن عبارت غیر قرآنی اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ( که حکم آن در آیه استعاذه) یعنی آیه 98 سوره نحل آمده که چنین کاری یعنی استعاذه قبل گفتن بسم الله برای قرائت قرآن، و به قول بعضی فقها حتی قبل از بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سوره حمد در نمازها هم مستحب است.
هنگام شنیدن خبر فوت کسی یا اصولا خبرناگواری، برای بیان تأسف و در عین حال تعبد، این عبارت قرآنی را می خوانند: …. إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ، ( بقره، 156) و به این عمل « استرجاع» گویند. « استثناء» ( گفتن ان شاء الله) هم عملی است توصیه شده در قرآن که بسیاری از پارسایان آن را مانند استرجاع و سایر توصیه ها و دستورهای قرآنی انجام می دهند. در قرآن کریم به حضرت رسول (ص) توصیه شده است که « و هرگز در هیچ کاری مگو که من فردا، کننده آن هستم، [ و بگو] مگر آنکه خدا بخواهد و چون [ ان شاء الله گفتن را] فراموش کردی [ هنگامی که به یاد آوردی] پروردگارت را یاد کن … ( کهف، 23-24). گفتن لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ( صافات، 35) که اولین بخش از شهادتین و مبنای اسلام آوردن است، و به آنها « تهلیل» می گویند، به معنای مختلف از جمله ذکر و اقرار مکرر به توحید و وحدانیت خدا رسم است. کاربرد دیگر آن، در هنگام خویشتنداری است: « لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، عجب آدم بی منطقی هستی.»
هنگام سفر یا عزیمت کسی برای کاری مهم او را ( از یک تا سه بار) از زیر قرآن رد می کنند. گاه نقلی هم هست که دهان شیرین کند و اب به دنبالش می پاشند که به سلامت برگردد. همچنین زیر گوش راست و چپ او به ترتیب چند مرتبه عبارت قرآنی إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ ( قصص، 85). همچنین مستحب است که هنگام وارد شدن به منزلی این آیه را بخوانند: … رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبَارَکًا وَأَنْتَ خَیرُ الْمُنْزِلِینَ، ( مؤمنون، 29)
برای افتتاح قرائت و به اصطلاح دوره کردن یا سرگرفتن ( از آغاز تا انجام خواندن) قرآن دعاهای بسیاری هست که البته خود آنها قرانی نیست. همچین برای ختم قرآن هم دعاهای شیوایی از چهارده معصوم (ع) و سایر بزرگان دین روایت شده است که یکی از بهترین آنها منقول از صحیفه سجادیه ی حضرت امام زین العابدین سجاد (ع) است.
یک دعای قرآنی هم برای آغاز قرائت یا سر گرفتن قرآن مجید در منابع یاد شده است: رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ، ( آل عمران، 53)
دو دعای حفظ هم علاوه بر آنها که نقل کردیم ( ایه الکرسی و آیه 9 سوره یس) هم در مواجه مستقیم یا غیر مستقیم با دشمن و طلب پیروزی برای خود از خداوند نقل شده و تداول دارد. یکی … رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَینَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ، ( بقره، 250)، و دیگری آیه ماقبل آخر سوره مجادله است: کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی، ( برای توکل و به خداوند وانهادن سر رشته کار) آین آیات را خوانند: … وَمَا تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیهِ أُنِیبُ، ( هود، 88)؛ … َحسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ [نعم المولی و نعم النصیر] ( که بخش اول آن عبارتی از ایه 173 آل عمران است و بخش دوم آنکه درون قلاب آمده است، عبارتی از آیه 40 سوره انفال است که از دیرباز به این صورت با هم تلفیق شده، و بسیاری کسان تصور می کنند که اینها به همین صورت، و با همین ترتیب و توالی یک آیه یا عبارت قرآنی است، که نیست و توضیح داده شد).
بسیار کسان هم برای آنکه بی غرضی و حسن نیت خود را در کاری نشان دهند عبارت قرآنی … إِنْ أُرِیدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ … ( که عبارت قرآنی درست پیش از وَمَا تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّه پیشگفته، یعنی هود، 88 است و گاه هر دو بخش را یکسره می خوانند). نیز برای توکل و تفویض امر خود به خداوند عبارت قرآنی: وَأُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ( غافر، 44) خوانده می شود.
این بخش در واقع دنباله طبیعی و تکمله بخش پیشین است. بسیاری از پارسایان انیس با قرآن که اغلب آیات پربسامد در محاوره و مکاتبه را از حفظ یا به هر حال نسبت به انها حضور و استحضار ذهنی عمیق دارند، در اغلب شئون زندگی آیه ای یا عبارتی از قرآن کریم را می خوانند و به اصطلاح به آنها اشتشهاد یا تمثل می کنند. مثلاً: پس از آنکه ترک اولی یا مکروهی یا صغیره ای آگاهانه و ناآگاهانه از آنان صادر شده، توبه کنان و عذرخواهان می خوانند: … رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ( اعراف، 23). یا پس از دادن صدقه ای یا انجام حسنه ای می خوانند: … رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ( بقره، 127). یا همچنان در مقام سپاس از توفیقی که خداوند نصیبشان فرموده است، به این آیه تمثل جویند: … الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَذَا وَ مَا کُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ … ( اعراف، 43). یا در مقام تسلی دادن به خود یا دیگری که با امری دلخواه روبه رو نشده، به این آیه استشهاد می کنند … وَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیئًا وَهُوَ خَیرٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ …( بقره، 216). یا در همین مقام، یا همچنین برای حفظ متانت و خویشتنداری، در موفقیتی، به این آیه قرآنی پناه می برند: لِکَیلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ … ( حدید، 23)
منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول