به گونه‌ای که ملاحظه شد در نام گذاری سوره‌ها مناسبتی وجود دارد. البته عللی که در این نام گذاری‌ها ذکر می‌شود هرگز وجه انحصار ندارد، زیرا در نام گذاری، کم‌ترین مناسبت کافی است: «یکفی فی التسمیه أدنی مناسبه».

تعدّد نام برخی سوره‌ها

بیشتر سوره‌ها یک نام دارند. برخی دو یا سه یا بیش تر که این تعدد در نام به جهات خاصی بوده است. مانند:
سوره‌ی حمد با نام فاتحه الکتاب و ام الکتاب و السبع المثانی. جلال الدین سیوطی بیش از بیست نام برای این سوره آورده است. (2)
فاتحه الکتاب: از آن جهت بدین نام خوانده شده که نخستین سوره‌ی قرآن است. نه فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره ثبت شده، بلکه اولین سوره‌ی کاملی است که از آسمان فرود آمده است.
امّ الکتاب: امّ به معنای مقصد و هدف است و سوره‌ی حمد بدین جهت ام الکتاب خوانده شده که تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سوره‌ی کوتاه فراهم شده است. از این رو این سوره را افضل سُور قرآنی به شمار آورده‌اند.
السبع المثانی: مشتمل بر هفت آیه و از سوره‌های کوتاه است (که به آنها مثانی گفته می‌شود). از این جهت مثانی گفته می‌شود که قابل تکرار است و بیش از سوره‌های بلند تلاوت می‌شود.
نمونه‌هایی از نام‌های متعدد سوره‌ها در زیر ارائه می شود:
توبه، برائت
اِسراء (3)، سبحان، بنی اسرائیل.
نمل، سلیمان.
غافر، مؤمن.
فصّلت، سجده.
محمد، قتال.
قمر، إقتربت
ملک، تبارک.
معارج، سأل، واقع.
نبأ، عمّ.
بیّنه، لم یکن
ماعون، دین، أرأیت.
مسد، تبّت.
توحید، إخلاص. (4)
دهر، إنسان، هل اتی
قریش، ایلاف.
شرح، إنشراح.

نام‌های گروهی سوره‌های قرآن

1. سبع طِوال: هفت سوره‌ی طولانی بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده و دو سوره‌ی انفال و برائت که به جای یک سوره شمرده شده‌اند.
2. مئین:‌سوره‌هایی که عدد آیات آنها از صد متجاوز است. ولی از لحاظ حجم به سبع طوال نمی‌رسند که نزدیک به دوازده سوره‌اند و عبارتند از: یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء و صافات. (5)
3. مثانی: سوره‌هایی که عدد آیات آنها زیر صد قرار دارد و نزدیک بیست سوره اند. از این جهت مثانی گفته می شوند که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن بیش از یک مرتبه تلاوت می‌شوند.
4. حوامیم: هفت سوره‌ای که با حروف «حم» شروع می شود که عبارتند از: مؤمن، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.
5. ممتحنات: نزدیک به بیست سوره‌اند و عبارتند از: فتح، حشر،سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.
6. مفصّلات: از سوره‌ی الرحمان تا آخر قرآن است. به جز چند سوره که از ممتحنات یا مئین شمرده شده‌اند. چون فواصل (آیه‌های) این سوره‌ها کوتاه است بدین نام نامیده شده‌اند.

اِعراب نام سوره ها

نام هریک از سوره‌ها برای آن سوره‌ها عَلَم است. بنابراین اگر با یکی دیگر از اسباب منع صرف جمع شود «غیرمنصرف» خواهد بود. مثلاً سوره‌های یونس، یوسف، ابراهیم، لقمان و سَبَأ، به سبب «عجمه» و سوره‌های عبس، فصّلت، اقترب، قل اوحیَ، تبارک، تبّت و لم یکن، به سبب «وزن فعل» و سوره‌های فاتحه، توبه، ‌برائت، قریش و مریم به سبب «تأنیث» و سوره‌های آل عمران، انسان و رحمان به سبب «الف و نون» غیر منصرفند. ولی بیشتر نام‌های سُوَر، چون با «الف و لام» است، جنبه‌ی غیرمنصرف بودن آنها منتفی است.
برخی از اسامی، به جهت یک حرفی یا دو حرفی بودن، مبنی‌اند؛ مانند سوره‌های ق، ص، یس و طه.
برخی دیگر با همان هیأت که عَلَم شده است خوانده می‌شود؛ مثلاً مطفّفین در سه حالت رفع و نصب و جرّ با «یاء» است و اعراب آن روی «نون» خواهد بود. مؤمنون، کافرون و منافقون در سه حالت با واو، زیرا تنها حالت اولیه‌ی نقل، ملحوظ می‌گردد و پس از علم شدن حالت اِفرادی دارد. ابوحیان توحیدی می‌گوید: «نام‌هایی که به صورت جمله باشد؛ مانند «قُل اُوحِیَ» (6)‌و «أتی امْرُاللهِ» (7) یا فعلی که مشتمل بر ضمیر نباشد؛ مانند عبس، اعراب آنها اعرابِ غیرمنصرف است، زیرا از حالت جمله بودن یا فعل بودن بیرون آمده و اسم شده است. دیگر اسماء سوَر که از حروف هجا نباشند، اگر با الف و لام باشند، معربند و الا غیرمنصرف خواهند بود. » (8)

پی‌نوشت‌ها:

1. رک: البرهان، ج1، ص 270.
2. الاتقان، ج1، ص 151.
3. اسری به صورت فعل ماضی از مصدر إسراء نیز آمده است.
4. رک: الاتقان، ج1، ص 155-159.
5. سوره‌ی شعراء دارای 228 آیه‌ی کوتاه و هم چنین سوره‌ی صافات دارای 182 آیه‌ی کوتاه است و بدین جهت از سُوَر مئین شمرده شده‌اند که از لحاظ حجم سوره همانند سوره‌های مئین می‌باشند.
6. سوره‌ی جن.
7. سوره‌ی نحل.
8. الاتقان، ج1، ص 162-163.

منبع مقاله :
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.