نویسنده:خدامراد سلیمیان
منبع: درسنامه مهدویت2-ص32 تاص36
پیش‌درآمد
سال‌ها پیش از زاده‌شدن حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) آن‌گاه که معصومان(علیهم السلام) از آن حضرت سخن می‌گفتند، بی‌درنگ به پنهان‌زیستی آن حضرت نیز اشاره می‌کردند. این پافشاری، بیش از آن‌که در جهت آگاه کردن شیعیان باشد، برای زمینه‌سازی و آماده‌کردن آن‌ها بود.
آنچه بر رمز و راز این مسأله می‌افزود، پافشاری معصومان(علیهم السلام) بر سِرّ بودن این حادثه بود؛ اگر چه گاهی به تناسب، گفته‌های ارزنده‌ای درباره آن، به پیروان خود می‌فرمودند.
بدین سان آنچه در رهیافت بررسی سخنان ایشان می‌توان به دست داد، نسبت به آنچه بر ما پوشیده است، بسیار اندک و ناچیز است.
در این درس، با بهره‌گیری از آن بیانات ارزشمند، کلیّاتی از مباحث مربوط به غیبت آن حضرت مطرح شده است، تا دریچه‌ای باشد به موضوعات دیگر که در درس‌های آینده مطرح می‌شود.
مفهوم غیبت
این که «غیبت» در لغت به چه معناست، خود اهمیّت بسزایی دارد.
«غیبت»، به معنای «پنهان شدن از دیدگان» است و غایب به کسی گفته می‌شود که حاضر و ظاهر نیست1 و در اصل، درباره پنهان شدن خورشید، ماه و ستارگان به کار می‌رود2. همچنین درباره کسی به کار می‌رود که مدتی در جایی حضور دارد و پس از آن، از دیدگان رفته و دیگر دیده نمی‌شود.3 در اصطلاح مهدویّت نیز به پنهان‌زیستی حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) گفته می‌شود.
پیشگویی غیبت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)
بی‌گمان بسیاری از روایات و احادیثی که درباره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است، از غیبت او نیز خبر ‌داده است.
برخی از این روایات که با تعبیرهای مختلفی بیان شده، بدین قرار است:
1. امام علی(علیه السلام) به غیبت آن حضرت این‌گونه اشاره کرده است:
الْحَادِیَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی هُوَ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً تَکُونُ لَهُ غَیْبَهٌ وَ حَیْرَه؛4
یازدهمین از فرزندان من، مهدی است که زمین را از عدل و قسط سرشار می‌سازد؛ همان‌گونه که از ظلم و بیداد پُر شده باشد. برای او غیبت و حیرتی است.
2. امام صادق(علیه السلام) به روشنی غیبت آن حضرت را مورد تأکید قرار داده، می‌فرماید:
إِنَّ لِلْقَائِمِ(علیه السلام) غَیْبَهً قَبْلَ أَنْ یَقُومَ؛5
همانا برای قائم غیبتی است، پیش از آن که قیام نماید.
3. امام رضا(علیه السلام) فرمود:
ذَاکَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِی یُغَیِّبُهُ اللَّهُ فِی سِتْرِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یُظْهِرُهُ فَیَمْلَأُ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً؛6
او چهارمین از فرزندان من است. خداوند او را در پرده خویش تا آن‌گاه که بخواهد پنهان خواهد ساخت. آن‌گاه او را ظاهر می‌سازد؛ پس زمین را سرشار از عدل و قسط می‌سازد؛ آن گونه که سرشار از ظلم و جور شده باشد.
یادآوری: در برخی روایات، افزون بر واژه «غیبت»، «حیرت» نیز به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نسبت داده شده است. این پرسش پیش می‌آید که چگونه ممکن است امام معصوم دچار حیرت شود؟ برای روشن شدن این نکته، به معنای حیرت اشاره‌ای کوتاه می‌کنیم.
«حیرت» از نظر لغت درباره کسی به کار می‌رود که در کار خود سرگردان است7 و گشایشی در آن نمی‌بیند.8 این، به تناسب افراد متفاوت خواهد بود؛ از این رو سرگردانی آن حضرت، با آنچه درباره عموم مردم گفته شده، به طور کامل متفاوت است. با در نظرگرفتن یکی از معانی لغوی و به دور از معنای عرفی و اصطلاحی، اطلاق آن بر خود حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز بدون اشکال خواهد بود.
امام باقر(علیه السلام) آن‌گاه که حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در دوران غیبت به حضرت یوسف(علیه السلام) تشبیه کرد، در پاسخ راوی که از وجه شباهت می‌پرسد، می‌فرماید: «الْحِیرَهُ وَ الْغَیْبَهُ».9
روشن است که حضرت یوسف همواره در مشکلات و مصیبت‌ها، گشایشی در کار خود نمی‌دید.
بنابراین، بدان سبب که حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در کار خود گشایشی نمی‌بیند، تا آن زمان که خداوند اراده ظهور فرماید، در حیرت است.
تأکید بر حتمی‌بودن غیبت
پیشوایان معصوم(علیهم السلام) در پاره‌ای از سخنان خود، غیبت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را امری حتمی و غیر قابل تردید دانسته‌اند.
برخی روایات که این معنا را منعکس ساخته، از این قرار است:
امام رضا(علیه السلام) از پدران خود و ایشان از نبی اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) نقل کردند که آن حضرت با استفاد از واژگان سوگند فرمود:
وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً لَیَغِیبَنَّ الْقَائِمُ مِنْ وُلْدِی؛‌10
و سوگند به آن کسی که به حق مرا بشارت دهنده برانگیخت! هر آینه قائم از فرزندان من، غایب خواهد شد.
مفضل می‌گوید از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمود:
إِیَّاکُمْ وَ التَّنْوِیهَ أَمَا وَ اللَّهِ لَیَغِیبَنَّ إِمَامُکُمْ سِنِیناً مِنْ دَهْرِکُمْ وَ لَتُمَحَّصُن… ؛11
فریاد نکنید. به خدا سوگند! امام شما سالیانی از روزگارتان غیبت کند و ناگزیر مورد آزمایش واقع شوید….
آن حضرت همچنین فرمود: «أَمَا وَ اللَّهِ لَیَغِیبَنَّ عَنْکُمْ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْر»؛12
و نیز فرمود: «إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَهً لَا بُدَّ مِنْهَا»؛13
و نیز آن حضرت فرمود: «لَا بُدَّ لِلْغُلَامِ مِنْ غَیْبَه»؛14
امام عسکری(علیه السلام) فرمود: «وَ اللَّهِ لَیَغِیبَنَّ غَیْبَه».15
تعبیرهای یاد شده، در بیان تأکید بر قطعی‌بودن غیبت برای حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
تأکید فراوان پیشوایان معصوم(علیهم السلام) باعث شد این باور در عمق اذهان مسلمانان ریشه دوانده، از باورها خدشه‌ناپذیر آن‌ها شود، به همین دلیل، برخی افراد که مدعی مهدویّت شدند، در پاره‌ای موارد، سخن از غیبت نیز به میان آوردند.16
همچنین تأکیدهای یاد شده سبب شد کتاب‌های فراوانی با همین عنوان پیش از ولادت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) به رشته تحریر در آید.

پی نوشت:

1. ر.ک: فخر الدین طریحی, مجمع البحرین, ج2, ماده غیبت؛ لسان العرب, ج4, ص454؛ زبیدی, تاج العروس, ج3, ص146؛ فیروزآبادی, القاموس المحیط, ج2, ص10؛ جوهری, الصحاح, ج2, ص633..
2. جوهری, الصحاح, ج1, ص196.
3. ابوهلال عسکری, الفروق اللغویه, ص63.
4. شیخ کلینی, کافی, ج1, ص338, ح7.
5. همان, ح9؛ نعمانی، الغیبه، ص166, ح6.
6. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج2, ص376, ح7.
7. جوهری, الصحاح, ج2, ص640.
8. طریحی، فخرالدین, مجمع البحرین, ج1, ص604.
9. شیخ طوسی, کتاب الغیبه, ص163.
10. همان، ج1, ص51.
11. شیخ کلینی, کافی, ج1, ص336, ح3.
12. همان, ص338.
13. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج2, ص481, ح11.
14. شیخ کلینی, کافی, ج1, ص342, ح29.
15. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج2, ص384.
16. از جمله این گروه‌ها می‌توان به کیسانیه, زیدیه, جارودیه و اسماعیلیه اشاره کرد.