نویسنده: دکتر محمدصادق غلام جمشیدی

2- اسراف در بیت المال

اسراف و زیاده روی در بیت المال (1) و تبذیر و تجاوز به حریم«اموال عمومی»و تضییع و بیهوده صرف کردن آنها، یکی از زشت ترین،چهره اسراف است که اسلام آن را حرام و ممنوع و از گناهان بزرگ شمرده است. بر حفظ و رعایت حدود بیت المال تاکید فراوان و توسعه بسیار دقیق و مهمی شده است.
علی علیه السلام در نامه ای به یکی از کارگزاران خود می فرماید:
«تو در مالیاتی که می گیری حق معینی داری و با فقراء و مستمندان شریک هستی، ما حق تورا خواهیم داد و تو نیز حق آنها را بپرداز و اگر چنین نکنی از کسانی به شمار خواهی رفت که بیشترین دشمنی را در قیامت داراست و وای بر کسی که دشمن او را در نزد خداوند فقیران و نیازمندان و در خواست کننده ها و پس خوردگان از حقوق خویش و ضرر دیده ها و در راه مانده ها باشند. و آنکس که امانت را کوچک شمرد و تن به خیانت دهد و جان و دین خود را از آن پاک نگه دارد، خویش را در مذلت و بیچارگی دنیا گرفتار ساخته و خواری شدیدتری و سخت تر آخرت، در انتظار اوست. همانا بزرگترین خیانت، خیانت به امت و زشت ترین ناخالصی پیشوایان و کارگزاران امور است. »(2)

مصادق اسراف در بیت المال

1- اسراف در نوشت افزار
حضرت علی علیه السلام به کارگزاران خود نوشت:
«قلم های خود را نازک کنید و سطرها را نزدیک به هم گیرید و زیادی کلمات را حذف نمایید و مقاصد و منظورها را در نظر داشته باشید و بر حذر می دارم شما را از پر حرفی و زیاده نویسی، زیرا اموال مسلمانان یعنی «بیت المال» نمی تواند اینگونه خسارت ها را تحمل نماید. »(3)
در حدیث دیگری به «عبید الله بن ابی رافع» که نویسنده ویژه آن حضرت بود دستور می دهد:
«الق دواتک واطل بلفه قلمک… »
«مرکب و دواتت را رقیق و اصلاح کن، و نوک را تیز نما و…. »

2- اسراف در بودجه های اداری:

هزینه نمودن بودجه های اداری (که بیت المال می باشد)، یک دستور عمل و مقررات خاصی دارد که مطابق شرع مقدس و قانون اساسی است، و چنانچه برابر مقررات مربوط هزینه نشود و یا (اینکه در مقررات آن زیاده روی و خرجهای غیر ضروری صورت گیرد. قطعاً «حرام» است و مسئولیت کارگزاران در این راستا، بسیار مهم و حساس می باشد:
در روایت آمده است:«روزی نامه ای از نجاشی، والی اهواز به امام صادق (ع) رسید، وی خبر منصوب شدن خود به استانداری اهواز را داد و از امام (ع) درباره اجرای احکام خدا، دستور العمل خواست. »امام (ع) فرمودند:
«پرهیز از اینکه در غیر رضای خدا، به شاعر و لطیفه گویی یا دلقکی درهمی ببخشید؛ یا جامه ای را از تن بیرون بیاوری یا متاعی را بر چهارپایی جمل کنی و هدیه دهی.» (4)
کارشناسان می گویند:
«اگر دولت به طور ماهانه، تنها یک ماموریت را از کل ماموریت های دولتی و غیرضروری حذف نماید، با یک سرانگشتی سالانه رقمی معادل یکصد میلیارد تومان صرفه جویی خواهد شد. اینک اگر کل کارمندان دولت را چهار میلیون نفر فرض کنیم، و در مجموع از هر کدام به طور میانگین فقط یک ماموریت در ماه حذف نمائیم، هزینه ماموریت 2000 تومان (نرخ فعلی)باشد ماهانه 8 میلیارد تومان و سالانه تقریبا صد میلیارد تومان صرفه جویی خواهد شد. اینک اگر کل کارمندان دولت را چهار میلیون نفر فرض کنیم، و در مجموع از هر کدام به طور میانگین فقط یک ماموریت در ماه حذف نمائیم، هزینه ماموریت 2000 تومان(نرخ فعلی) باشد ماهانه 8 میلیارد تومان و سالانه تقریبا صد میلیارد تومان صرفه جویی خواهیم داشت. »(5)
نمونه دیگری ـ هزینه سد 15 خرداد بالغ بر 16 میلیارد تومان شد و حال آنکه سد بارون ماکو با ظرفیتی معادل آن، تنها دو میلیارد تومان اعتبار مصرف کرده است، سد 15 خرداد، خاکی است و از نظر ارتفاع و حجم و بدنه، با اندک تفاوتی با سد ماکو مشابهت دارد با این تفاوت که این سد روی رود خانه قم در نزدیک دلیجان ساخته شده و سد ماکو در یک نقطه مرزی در آذربایجان غربی با شرایط جغرافیایی دشوار، احداث گردیده است.
مدیر عامل سازمان آب تهران پس از نقل این تفاوت، اظهار داشت:
«با توجه به این که هزینه های سد ماکو از نظر تدارکاتی و پرسنلی و شرایط اقلیمی، باید بیشتر باشد، در عین حال هزینه سد 15 خرداد، هشت برابر هزینه سد ماکو شده است. چنین تفاوت فاحشی را چگونه توجیه می کنید؟»(6)
با این دو نمونه به خوبی روشن می شود که اسراف در بودجه های دولتی یعنی چه؟

3- اسراف در اوقات اداری

ازدیدگاه اسلام و پیشوایان حق، تلف کردن وقت و اوقات اداری، اسراف و خلاف اطاعت خدا است و قطعاً خدمت به مسلمین و رعایت مقررات اداری و قانونی و انجام وظایف، خود نوعی «عبادت» محسوب می شود حضرت علی (ع)می فرماید:
«عمر خود را از ضایع نمودن در غیر عبادت و اطاعت، حفظ نما»(7)
بنابراین این روزنامه خواندن، جدول حل نمودن، ترک محل خدمت و پرداختن به کارهای شخصی نمونه هایی از اسراف در اوقات اداری محسوب می شود.

4- اسراف در امکانات اداری

اموال و امکانات جزء بیت المال، به حساب می آیند و فقط استفاده از آنها در خدمت به بندگان خدا و مسلمین جایز است و در غیر این صورت، هر گونه استفاده ای؛ خلاف دستور خدای متعال تلقی می شود.
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
«مال را به جز به راه حلال صرف نکنی و از موضعش منحرف نکنی و از موقعیتش دور نسزای، چون مال از خداست؛ و جز در مسیر او بکار نگیری جز مایه حرکت به سوی او قرار ندهی. »(8)

5 ـ اسراف در بخشش از بیت المال

بخشش و انفاق در راه خدا مورد تاکید فراوان آیات و روایت است ولی زیاده روی در بذل و بخشش نه تنها عامل پسنده ای نیست، بلکه مورد مذمت است.
علی علیه السلام در این باره می فرماید:
«بخشش از اموال عمومی مسلمانان (بیت المال)، ستم و خیانت است. (9)
در جای دیگر می فرماید:
«بخشش های بی جای مال و ثروت، اسراف و زیاده روی محسوب می شود و بخشنده آن را در دنیا بالا می برد و در آخرت آن را پایین می آورد، او را در میان مردم بزرگ جلوه می دهد و نزد خداوند خوار و سبک می کند. »(10)
فاحش ترین نوع اسراف در اموال عمومی و بیت المال مسلمین، استفاده از آن در راه گناه، تفرقه، تهمت، سود جویی و افشاگری های مخرب است که باید از آنها به خدای بزرگ پناه برد.
در نتیجه خیانت به بیت المال علاوه بر عواقب شوم معنوی آن، باعث در هم شکستن نظام حکومت و عدالت اجتماعی و به وجود آمدن هرج و مرج و تبعیضات ضد بشری و اختلافات طبقاتی می گردد و از نظر آن خیانت به بیت المال کار بسیار ناپسند و حرامی است و مجازات روز قیامت را دارد.

پی نوشت ها :

1. «بیت المال» از دو کلمه«بیت» به معنای خانه و«مال» به معنای دارایی، ثروت، زرو ملک،… ترکیب شده است و به مالی که همه مسلمانان درآن، حق دارند «بیت المال» می گویند. لغت نامه، علی اکبر دهخدا، واژه بیت المال. در اسلام نخستین کسی که «بیت المال» را تاسیس کرد، شخص رهبر عالی قدرت اسلام حضرت محمد صلی… بود. بیت المال نخست به صورت ابتدایی در خانه رسول اکرم صلی… و بدست خود آن حضرت تشکیل یافت و هر چه بر وسعت تشکیلات مسلمین و قلمرو حکومت اسلامی می افزود، به تدریج دایره بیت المال نیز توسعه می یافت. بدستور شخص رسول اکرم(ص) دفتر ویژه ای ترتیب یافت که در آن اسامی نظامیان و شرکت کنندگان در میدان جنگ، ثبت می گردید و به فرمان آن حضرت به هر یک از مجردین یک سهم و به افراد متاهل دو سهم مقرر شد، همچنین به اشخاص عائله مند که بیشتر عائله داشتند، سهم زیادتری تعلق گرفت. رسول اکرم صلی الله علیه به افرادی ماموریت می داد تا به میان قبایل مختلف بروند و از حیوانات و نباتات و زراعت آنها مالیات بگیرند.
ر. ک عصر الانطاق، محمد اسعد، به نقل از حسین نوری همدانی، بیت المال در نهج البلاغه، نشر بنیاد نهج البلاغه سلمان فارسی، چاپ اول، 1363.
2. نهج البلاغه، صبحی صالحی، نامه 26، ص 358.
3. خصال شیخ صدوق، ص 219، بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، ج 41، ص 105، ایشان در شرح و توضیح این کلام تعلیل آورده است:«فان اموال المسلمین لا تحتمل الاضرار؛ زیرا بیت المال مسلمانان، تحمل این گونه ضررها را ندارد.
4. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 12، ص 150.
5. ر. ک بررسی آمار اسراف دولتی، تحقیق ابوالقاسم یوسفی، ص 26.
6. اقتباس از هفته نامه صبح، شماره 75، آبان 76.
7. غررالحکم و دررالکلم، آمدی، ج 2، ح 2439.
8. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص 191.
9. نهج البلاغه، صبحی صالحی، نامه 26، ص 382.
10. نهج البلاغه، صبحی صالحی، خطبه 126، ص 183.

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 14و15