نویسنده: دکتر محمدصادق غلام جمشیدی

انواع اسراف مالی

در این قسمت از مقاله به شرح انواع اسراف مالی می پردازیم و زمینه مختلفی را که اسراف در آن واقع می شود مورد بحث قرار خواهیم داد.
بخش هایی که در این قسمت گنجانده شده، از مهم ترین بحث های این مجموعه است؛ زیرا در آنها از موارد اسراف و حد و مرز آن در زمینه های گوناگون پرده برداشته و حد فاصل میان زیاده روی مذموم و مصرف معقول و مشروع تبیین می شود.
در طی این بحث ها روشن خواهد شد که اسلام نه تنها با مصرف و بهره وری صحیح از امکانات مادی مخالف نیست؛ بلکه عالی ترین تشویق ها را به استفاده به جا از مواهب طبیعی نموده است و نعمت الهی را عطیه هایی می داند که برای رفاه حال بشر و تمتع او، آفریده شده و در همین راستا خداوند بندگان خویش را از اسراف و تبذیر برحذر داشته است، تا این مواهب الهی به جای تضییع و مصرف بیهوده، در جهت رفع نیازهای انسان های مستمند که آنها نیز دارای حق انتفاع و بهره مندی از این امکانات هستند به کار گرفته شود.

انواع اسراف عبارتند از:

1- اسراف در سرمایه های عمومی
2- اسراف در مخارج شخصی و خانوادگی
نوع اول ـ اسراف در سرمایه های عمومی مقصود از «ثروت عمومی»تمامی امکانات و سرمایه های مادی یک جامعه که خداوند آن را مایه حیات و قوام اجتماع قرار داده است؛ از قبیل دریاها، رودخانه ها و سایر منابع آبی و آبزیان، جنگل ها و مراتع، پرندگان، معادن و سایر منابع ثروت ملی و بیت المال مردم که این ها در حقیقت سرمایه های اصلی یک ملت و ضامن بقای آن به حساب می آیند و با تاثیر مستقیمی که بر حیات اقتصادی جامعه دارند، حفاظت و استفاده صحیح از آن، اجتماع را به سوی رفاه و غنای مادی پیش می برد، در حالی که کاهش فرسایش آن، بنیه اقتصادی کشور را سست و آن را به طرف نابودی و اضمحلال خواهد کشاند.
پس از مقدمه، بحث در این موضوع را تحت دو عنوان پی می گیریم:
1- اسراف در منابع طبیعی
2- اسراف در بیت المال

1- اسراف در منابع طبیعی

خدای متعال انسان را آفرید و به او شرافت و کرامت بخشید و برای ادامه حیات نعمت های فراوانی را در دل طبیعت به ودیعه نهاد و از این مواهب طبیعی به عنوان خیر، فضل، رحمت و رزق یاد نمود و مومنان را به بهره وری و مصرف درست آنها تشویق کرده است.
علیرغم اهمیت ویژه ای که در آیات و روایت به پرهیز از اسراف داده شد، باز ما مسلمانان سخت گرفتار این بیماری مهلک هستیم، شاید یکی از عوامل ریشه دواندن اسراف در جامعه انسان عدم شناخت این بیماری در جلوه های گوناگون آن باشد. به همین دلیل، نمونه های اسراف را در این باره تبیین می کنیم.

الف:اسراف در آب

آب، موهبتی الهی است که کمتر نعمتی با آن برابری و همسانی می کند. آب مایه حیات است و زندگی بدون آن ممکن نیست و خداوند در قرآن مجیدش شصت مورد از واژه آب، سخن به میان آورده و در ارزش آن می فرماید:
و جعلنا من الماء کل شیء حی (1)، هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.
در آیه فوق خداوند حیات هر چیز را به آب نسبت داده ولی آب را به چیزی نسبت نداده است. (2)
و در حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره طعم آب سئوال شد حضرت در پاسخ فرمودند:«طعم الماء طعم الحیاه»(3) ـ طعم و مزه آب، طعم حیات و زندگی است.
علامه مجلسی (ره) ـ پیرامون این حدیث می نویسد:
«مراد از طعم زندگی است که طعم آب با سایر مزه ها قابل مقایسه نیست و از بالاترین وسایل برای اینجاد و بقای حیات است پس مزه آب، مزه حیات است»(4)

اسراف در وضو

حرمت اسراف آب به نوشیدن اختصاص ندارد، بلکه در عباداتی از قبیل وضو نیز باید از اسراف در آب اجتناب کرد.
در روایتی، چنین می خوانیم:
«پیامبر اکرم (ص) از کنار سعد می گذشت و او در حال وضو گرفتن بود، فرمود: ای سعد! اسراف مکن، سعد پرسید:ای رسول خدا: آیا در وضو گرفتن ـ هم اسراف است؟ فرمود: آری، گرچه در کنار نهری باشی»(5)
در روایت تاکید شده است که در وضو گرفتن مرطوب ساختن و خیس کردن دست کافی است و نباید آب ها را هدر داد و اسراف کرد. (6)
شیخ محمد حسن نجفی (شیخ جواهر الکلام)پس از نقل این روایات می نویسد:
«معنای این روایات آن است که برای وضو گرفتن به آب فراوان نیازی نیست و سزاوار نیست در آب وضو اسراف شود. »(7)

اسراف در غسل

در غسل نیز همانند وضو باید از اسراف در آب اجتناب ورزید. در روایتی از پیامبر خدا (ص)چنین نقل شده است:
«آب وضو یک مد و آب غسل یک صاع است. در آیند گروه هایی از امت من خواهند آمد که این مقدار از آب را (برای وضو و غسل) اندک می شمارند. آنان برخلاف سنت من عمل می کنند و هر کس بر سنت من پایدار بماند در «خطیره قدس» (بهشت) با من خواهد بود. »(8)
روایات متعددی حکایت از آن دارد که غسل پیامبر خدا(ص) با یک صاع از آب بوده است و وضوی آن حضرت با یک مد (9) بی گمان ایشان غسل و وضو را با همه مستحبات آن و به صورت کامل انجام می داده و در عین حال، این مقدار از آب را کافی می دانسته است.
«عن زراه عن ابن جعفر(ع)قال: کان رسول الله(ص)بتوضا بسدو یغسل بصاع»(10)
زراره از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمودند:
«رسول خدا (ص)به مقدار یک مد وضو می ساختند و به مقدار یک صاع غسل می کردند. »

ب ـ جنگل و مرتع

از مهمترین نعمت هایی که خداوند سبحان به ما عنایت فرموده است، گیاهان و درختانند. جنگل ها و مرتع ها تعیین کننده ای در زندگی بشر دارند؛ تولید اکسیژن و تصفیه هوا که سلامت و ادامه حیات جانوران بدان وابسته است جلوگیری از فرسایش خاک، تامین خوراک، پوشاک و بسیاری از لوازم و ابزار زندگی، راه اندازی صنایع بزرگ چوبی و در نتیجه اشتغال زایی سودمند تهیه داروهای گیاهی و شیمیایی، تامین ماده خام کاغذ و… نمونه هایی از آثار ارزشمند آنهاست؛ بی گمان اسراف در این نعمت الهی که بخش عظیم از نیازهای انسان را برآورد، ناروا و مورد غضب خداوند متعال خواهد بود؛ چناچه در قرآن کریم فرمود:
«هود الذی انشا جنات معروشات و غیر معروشات و النخل و الزرع مختلفا اکله و الزیتون الرمان متشابها کلوا من ثمره اذا اثمر و آتوحقه یوم حصاده و لاتسرفوا انه لا یحب المسرفین»(11)
«او کسی است که درختان و باغ های خودرو و ناخودرو و خرما و زراعت را که خوردنیهای آنها گوناگون است، و زیتون و انار شبیه به هم و غیر شبیه به هم را بیافرید، پس از میوه های آنها هنگامی که میوه می دهند بخورید و حق (بینوایان از)آن را روز بهره برداری از آن بدهید (ولی)اسراف مکنید که خدا اسرافکاران را دوست ندارد. »
در این آیه شریفه به دو نکته مهم توجه داده شده است:
1- درختان و میوه های آنها، از مواهب الهی و نعمت های ارزنده زمین قلمداد شده است.
2- با قاطعیت از اسراف و زیاده روی در مصرف آنها نهی شده و به این اکتفا نکرده در پایان فرموده است. خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد.
«جنات معروشات» به مجموعه ای از درختان در هم فشرده که سبزی آن زمین را پوشانده و سر به آسمان گذاشته و قد برافراشته اند گفته می شود. بر طبق روایتی علی (ع)آن را «مغروشات و غیر مغروشات»؛ یعنی مجموعه ای از درختان انبوه که خودش می روید و بشر آن ها را نکاشته است«جنگل ها و درختانی که آدمیان آن را کاشته اند، قرائت می کرده است. به هر صورت در پایان آیه، خداوند به شدت از اسراف در آنها نهی کرده است. قطع بی رویه درختان برای مصارف روزمره زندگی از روشن ترین مصادیق اسراف است. (12)
همچنین قرآن کریم کسانی را که در پی نابود کردن جنگل ها، مزرعه ها و… هستند «مفسد فی الارض» می نامد؛
«واذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل و الله لایحب الفسل»(13) و چون برگردد (یا ریاستی یابد) کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تبهکاری را دوست ندارد.
به گفته مفسران مقصود از «حرث»گیاه به معنای عام است که شامل مزرعه ها، جنگل و مرتع ها می گردد. و نیز واژه نسل اعم از نسل حیوانات و انسان است. (14)
عده ای از مفسران (15) آیه«و خلائق غلبا(16)»را به باغ ها و بوستان هایی که درختانی ستبر و پرشاخ و برگ دارند تفسیر کرده اند که امروزه کرده اند که امروزه چنین مجموعه ای را در زبان فارسی(جنگل)می گویند. (17)
یکی از محققان معاصر، پس از نقل اقوال لغو عرب می نویسد:
«… از تعبیر های که لغت شناسان درباره «حدیقه»دارند استفاده می شود هر درختستانی که نظاره به آن برای انسان شادی آفرین باشد و دارای حدی مخصوص، «حدیقه» است که بطور غالب، درختانی انبوه و فشرده دارد. »(18)
در احادیث دیگر نیز مسلمانان را از نابودی درختان برحذر داشته است.
قال علی (ع):
«و مما یزید فی العمر ترک الاذی… و ان یحترزعن قطع یحتر زعن قطع الاشجار الرطبه»(19)
حضرت علی (ع)می فرماید:
«پرهیز از قطع درختان سرسبز بر عمر انسان می افزاید»
قال الصادق(ع):
«لا تقطعوا الثمار فیصب الله علیکم العذاب صبا»(20)
حضرت امام صادق (ع)فرمود:
«قطع بی رویه درختان میوه دار عذاب سخت الهی را در بردارد. »
آمار، نشان می دهد سرعت حیرت آور تخریب جنگل ها به اندازه ای است که شاید برای آیندگان جنگلی باقی نماند.
ویلی برانت می نویسد:
«برآورد “فائو”سازمان خواروبار و کشاورزی جهانی از سال 1960 تا کنون نیمی از جنگل های جهان از بین رفته است و همه ساله چندین میلیون هکتار از جنگل های جهان از بین می روند… پاره ای از دولت های جوامع روبه رشد، خود پیش از دیگران متوجه مشکل شده اند و (همچون دولت های آفریقا غربی)دست به دامان مردم گشته اند:به محیط زیست خودتان کمک کنید، تا محیط زیست به شما کمک کند. »(21)
دکتر هلن کالدیکورت در این باره می نویسد:
«هر دقیقه 60 جریب با وسعتی معادل 60 زمین فوتبال از جنگ های استوایی باران زای کره زمین نابود می شوند. این جنگل ها مامن حدود 50 تا 80 درصد گونه های ثباتی و حیوانی می باشد که شمار آنها حدود 30 میلیون گونه برآورده شده است. نرخ لجام گسیخته جنگل زدایی سبب می شود جنگل استوایی کرده زمین به طور کلی 20تا 50 سال آینده نابود شوند و این نابودی حدود 15 تا 24 گونه را نیز در بر می گیرد. »(22)
بر پایه گزارش سازمان ملل(UNEP) از سال 1990 میلادی تا کنون 2/4درصد از پوشش جنگلی زمین از بین رفته و 25 درصد پستانداران و 12 درصد پرندگان در خطر انقراضند… و اگر این روند ادامه یابد تا 30سال آینده زمین یک سیاره فقیر و بی حاصل باقی خواهد ماند. (23)

ج ـ خاک

خاک یکی از دیگر نعمت های بزرگ الهی است. خداوند در قرآن کریم با تعبیراتی ویژه از آن یاد کرده است. گاه از آن با صفت طیب و پاکیزه نام می برد. (24) و گاه به گونه ای دیگر بدان تقدیس بخشیده و اعلام می نماید که اشرف مخلوقات عالم را از خاک آفریده است. (25) خاک ها، حامل عناصر حیاتی فراوانی هستند که سلامت زندگی انسان و حیوانات بدانها وابسته است. این عناصر، از طریق ریشه های گیاهی جذب شده و پس از آن به مصرف انسان و حیوانات می رسند.
اسراف در این نعمت الهی که در واقع از مهمترین ثروت های هر کشور است، حرام و مذموم است. بی شک مصرف بدون محاسبه و بی رویه خاک های حاصلخیز در امور ساختمانی و صنعتی، فرسایش آبی خاکی بر اثر مهار نکردن آبها و سیلابها یا فرسایش بادی آنها بر اثر از بین بردن پوششهای گیاهی زمین و نابودی رسته های نباتی، از بارزترین مصادیق اسراف بلکه تبدیل نعمت به نقمت است.
امام باقر(ع)به نقل از پدر بزرگوارشان فرمودند که امیر مومنان علی (ع) پیوسته می فرمود:
«هر کس آب و خاک داشته باشد و با این حال نیازمند باشد، خداوند اورا از رحمت خود دور می کند. »(26)

د ـ نفت و گاز

نفت، مهم ترین منبع تامین انرژی منبع تامین انرژی در جهان معاصر است. گذشته از آن به جهت فرآورده های بی شمار حاصله از آن در زمینه های گوناگون، نقش اساسی و و بی همتا در بهبود زندگی و رفاه انسان دارد و به همین خاطر از آن به عنوان «طلای سیاه» یاد می شود.
منابع نفتی، گرچه در سطح دنیا و در نقاط مختلف زمین پراکنده است؛ به لطف الهی کشورهای اسلامی از این نظر از غنا و بقای بیشتری برخوردارند و منابع دیگران به پایان خود نزدیک تر از آنهاست. لذا در جامعه اسلامی قابل قبول نیست که افراد با وجود برخورداری از فرهنگ غنی و پربار اسلامی که در هر زمینه و نیز در این مورد بهترین تعالیم و راهنمایی ها را در خود دارد. از برخی جوامع که از داشتن آن محرومند و صرفا ملاحظات مادی آنان را به صرفه جویی و پرهیز از اسراف از اسراف واداشته است، عقب بمانند؛ بلکه باید به بهره گیری از این تعلیمات، در این زمین خود الگوی سایر جوامع باشند. برای نمونه به این گزارش توجه کنید:
اصطلاح «موتای نای» یک روح قناعت و صرفه جویی به ژاپنی ها داده است و آنان را بر آن داشته است که، حداکثر استفاده را از امکانات موجود خود بنمایند. از موارد خاص صرفه جویی ژاپنی ها، در مصرف انرژی است. آنان، سعی می کنند به جای گرم کردن محوطه خانه، فقط اعضای بدن افراد خانه را گرم نمایند تا انرژی حرارتی کمتری مصرف شود. از این روی، از سیستم های بزرگ و پرخرج تهویه مرکزی در خانه های مسکونی کمتر دیده می شود. و در همین زمینه می توان از کیسه های شنی کوچک انفرادی، که در جهت گرم نگهداشتن اعضای بدن در زمستان مورد استفاده قرار می گیرد، نام برد… ژاپنی ها، برای صرفه جویی در مصرف انرژی، هیچ وقت پس از خوابیدن، بخاری و یا وسیله گرم کننده داخل خانه را روشن نگه نمی دارند، بلکه در شب های سرد برای گرم شدن، از لحاف و روانداز بیشتر استفاده می کنند. (27)
و طبق آخرین آمار در سال 1383 مصرف بنزین روزانه به حدود 62000000لیتر رسیده است که 40 درصد آن با هزینه 2 میلیارد و هفتصد میلیون دلار از خارج وارد می شود. (28)

پی نوشت ها :

1. سوره انبیا (21)، آیه 30.
2. تفسیر قمی، علی ابن ابراهیم، ج 2، ص 45.
3. وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 17، ص 187، باب اول از ابواب اشربه مباحثه، حدیث 6.
4. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ج 45، ص 447.
5. مررسول الله سعد و هوم یتوضا فقال:«لا تسرف یا سعد قال: انی الوضو سرف؟ نعم و ان کنت علی نهر جار. » سنن ابن ماجه، ج 1، ص 147، کتاب الطهاره، وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 1 ص 485، ب 52، ابواب الوضوء، حدیث 2.
6. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 1، ص 340.
7. جواهر الکلام، شیخ محمد حسن نجفی، ج 2، ص 285، ، و نیز در ص 337، 342 تاکید می کند که از اسراف در آب وضو نهی شده است.
8. قال رسول الله (ص) «الوضو و الغسل صاع. سیاتی اقوام بعدی یستقلون ذلک، فاوئک علی خلاف سنتی و الثابت علی سنتی معی فی خظیره القدس. ر. ک من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 1 ص 34، حدیث 70؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 1، ص 342، باب 52 از ابواب وضوء ج 6.
9. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج1، ص 513 ـ 510 باب 31و 32 و باب 1و 10 از ابواب آب مضاف.
10. همان، ص 338، کتاب الطهاره، باب 50، حدیث اول.
11. سوره انعام (6)، آیه 141.
12. الجامع الاحکام القرآن، قرطبی، ج8، ص 98؛ تفسیر تبیان، شیخ طوسی، ج 4، ص 141، مجمع البیان، مرحوم طبرسی، ج 4، ص 375.
13. سوره بقره (2)، آیه 205.
14. ر. ک:المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی، ج2، ص 98؛ مجمع البیان، مرحوم طبرسی، ج2، ص 54؛ تفسیر فخررازی، ج 3، ص 219.
15. ر. ک:تفسیر التبیان، شیخ طوسی، ج10، ص 276.
16. سوره عبس(80)،آیه 30.
17. علامه شعرانی، نثر طوبی، ص 324.
18. التحقیق فی کلمات القرآن، حسن مصطفوی، ج2، ص 193.
19. بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، ج 76، ص 319.
20. وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 13، ص 198.
21. جهان مسلح جهان گرسنه، ویلی برانت، ترجمه هرمز همایون پور، ص 137.
22. اگر این سیاره را دوست دارید، دکتر هلن کالدیکوت، ص 57.
23. روزنامه همشهری، سال دهم، شماره 2737، جمعه 1381/3/10.
24. سوره آل عمران(3)، آیه 59؛ سوره حج (22) آیه 5؛ سوره روم (30)؛ آیه 20؛ سوره فاطر (35)؛ آیه 11و 67.
25. بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، ج 33، ص 19.
26. بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، ح 33، ص 19.
27. این آمار مربوط با سال 1347 شمسی است.
28. روزنامه کیهان، چهارشنبه، سوم تیر ماه 1383، شماره 17976، به نقل از آقای حسین آقایی مدیر برنامه ریز.

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 14و15