نویسنده: جمشید خدادادی

گرمی و سردی از دیدگاه طب روز

تنظیم تعادل اسیدی – بازی(1)
هنگامی که از تنظیم تعادل اسیدی – بازی صحبت می شود، در واقع منظور تنظیم غلظت یون هیدروژن در مایعات بدن است. غلظت یون هیدروژن در محلول های مختلف می تواند کمتری ازاکی والان در لیتر یا بیشتر از اکی والان در لیتر تغییر کند. فقط تغییرات مختصری در غلظت یون هیدروژن نسبت به مقدار طبیعی می تواند موجب تغییرات بارزی در سرعت واکنش های شیمیایی در سلول ها گردد، به این معنی که برخی از واکنش ها را آهسته و بعضی را تسریع کند.
زیاد بودن غلظت یون های هیدروژن را « اسیدوز » و کم بودن غلظت یون هیدروژن را « آلکالوز » می نامیم. به طور کلی، هنگامی که شخص دچار اسیدوز می شود، بیشتر احتمال دارد که در حالت اغما بمیرد و هنگامی که دچار آلکالوز می شود، ممکن است از تتانی یا تشنجات بمیرد.

اسیدها و بازها:
یک اسید به عنوان مولکول یا یونی که بتواند به صورت یک دهنده ی پروتون عمل کند و یک باز به عنوان مولکول یا یونی که بتواند به صورت یک گیرنده ی پروتون عمل کند، تعریف می شود. هر گاه به یاد بیاوریم که پروتون در واقع یک یون هیدروژن است، می توانیم تعاریف بالا را به صورت زیر بیان کنیم:

الف. اسید:
مولکول یا یونی است که می تواند یک یون هیدروژن به محلول اضافه کند. به این ترتیب اسید کلریدریک (HCL) در آب یونیزه شده و یون های هیدروژن و کلر تشکیل می دهد، بنابراین یک اسید است. سایر اسیدهای مهم در بدن عبارتند از: اسیداستیک، فسفات اسید سدیم، اسیداوریک، اسیداستواستیک و…

ب: باز:
مولکول یا یونی است که بتواند با یون های هیدروژن ترکیب شده و آن ها را از محلول خارج سازد. به عنوان مثال، یون بیکربنات (HCO3) یک باز است، زیرا می تواند با یون های هیدروژن ترکیب شده و اسید کربینیک (H2Co3) تشکیل دهد. پروتئین های بدن نیز به عنوان باز عمل می کنند، زیرا بعضی از اسیدهای آمینه در مولکول های پروتئین ها به صورت یون های منفی عمل می کنند که به سهولت با مازاد یون های هیدروژن ترکیب می شوند.
در واقع هموکلوبین موجود در گویچه های سرخ و سایر پروتئین های موجود در سلول های دیگر در میان مهم ترین بازهای بدن به شمار می روند. مولکول هایی؛ از قبیل بیکربنات سدیم و فسفات سدیم نیز باز نامیده می شوند. سرانجام باید رابطه ی یک « باز » با یک « قلیا » را نیز درک کرد، قلیا ترکیبی از یکی از فلزات قلیایی؛ نظیر سدیم، پتاسیم و.. با یک یون بازی قوی از قبیل یون هیدروکسیل (OH-) است.

غلظت طبیعی یون هیدروژن و pH طبیعی مایعات بدن – اسیدوز و آلکالوز:
غلظت یون هیدروژن درمایع خارج سلولی به طور طبیعی در حد ثابت تقریباً اکی والان در لیتر تنظیم می شود و این مقدار می تواند یا تغییر کند، بدون آن که به مرگ منجر شود. از روی این مقادیر به خوبی آشکار است که بیان غلظت یون هیدروژن بر حسب غلظت حقیقی آن یک عمل پر زحمت است.
چون PHطبیعی خون شریانی 7/4 است، هر گاه PH از این حد کمتر باشد، شخص دچار اسیدوز و هر گاه از این حد بیشتر باشد، شخص دچار آلکالوز می شود. حد تحتانی PH که در آن شخص می تواند کمی بیشتر از چند ساعت زنده بماند 7 و حد فوقانی آن 8 است.
pHداخل سلولی:
معمولاً در حدود بین 6 و 7/4 در سلول های مختلف قرار دارد و احتمالاً به طور متوسط حدود 7 است. سرعت زیاد متابولیسم در سلول ها میزان تشکیل اسیدها و به ویژه اسید کربنیک را افزایش داده و در نتیجه pH را کاهش می دهد. هم چنین کم شدن جریان افزایش داده و در نتیجه PH را کاهش می دهد. هم چنین کم شدن جریان خون در هر بافت موجب تجمع اسید کربنیک و کاهش pH می شود.

دفاع در برابر تغییرات غلظت یون هیدروژن
برای جلوگیری از اسیدوز یا آلکالوز چندین سیستم وجود دارد:
1. تمام مایعات بدن محتوی سیستم های تامپونی اسیدی – بازی اند که بلافاصله با هر اسید یا باز ترکیب می شوند و از این راه از تغییرات بیش از حد غلظت یون هیدروژن جلوگیری می کنند.
2. تغییر قابل سنجش یون هیدروژون موجب تحریک فوری مرکز تنفسی و تغییر میزان تهویه ریوی می شود که سرانجام غلظت یون هیدروژن را به حد طبیعی بر می گرداند.
3. هنگامی که غلظت یون هیدروژن تغییر می کند، کلیه ها ادرار اسیدی یا ادرار قلیایی ترشح و از این راه نیز به تنظیم مجدد غلظت یون هیدروژن مایعات بدن و بازگرداندن آن به سوی مقدار طبیعی کمک می کنند.
سیستم های تامپونی می توانند در ظرف کمتر از یک ثانیه برای جلوگیری از تغییرات بیش از حد غلظت یون هیدروژن وارد عمل شوند. از طرف دیگر، یک تا یک و نیم دقیقه طول می کشد که مرکز تنفسی بعد از ایجاد یک تغییر ناگهانی غلظت یون هیدروژن را مجدداً تنظیم کند. سرانجام کلیه ها با وجود این که از قوی ترین سیستم های تنظیم کننده ی اسید – باز هستند، به چندین دقیقه تا چندین روز نیاز دارند تا غلظت یون هیدروژن را مجدداً تنظیم کنند.

اثرات اسیدوز و آلکالوز روی بدن(2)

اسیدوز:
اثر عمده ی اسیدوز تضعیف سیستم عصبی مرکزی است. هنگامی که PH خون از 7 کمتر می شود، سیستم عصبی آن قدر تضعیف می گردد که شخص در ابتدا حواس خود را از دست می دهد و بعد دچار اغما می شود.

آلکالوز:
اثر عمده ی آلکالوز روی بدن افزایش تحریک پذیری سیستم عصبی است. این اثر هم در سیستم عصبی مرکزی و هم در سیستم عصبی محیطی حادث می شود، اما معمولاً اعصاب محیطی قبل از سیستم عصبی مرکزی مبتلا می شوند. اعصاب چنان تحریک پذیر می شوند که حتی هنگامی که به وسیله ی محرک های طبیعی تحریک نمی شوند و به طور اتوماتیک و مکرر از خود امواج عصبی صادر می کنند، درنتیجه عضلات وارد یک حالت تتانی؛ یعنی یک حالت اسپاسم تونیک می شوند.
این تتانی معمولاً در ابتدا در عضلات ساعد ظاهر و به سرعت به عضلات صورت و سرانجام به سراسر بدن منتشر می شود. بیماران مبتلا به آلکالوز بسیار شدید ممکن است از تتانی عضلات تنفسی بمیرند.

کلید:
اسیدوز را در طب قدیم « جنون سرد » و آلکالوز را در طب قدیم « جنون گرم » می گفتند.

تری و خشکی از دیدگاه پزشکی روز

مایعات داخل و خارج سلولی(3)
حدود 56 درصد بدن یک انسان بالغ را مایع تشکیل می دهد. قسمت اعظم این مایع در داخل سلول ها قرار دارد که به آن « مایع داخل سلولی » و حدود یک سوم آن در فضاهای خارج سلولی قرار دارد که به آن « مایع خارج سلولی » می گویند. تا زمانی که اکسیژن، گلوکز، یون های مختلف، اسیدهای آمینه و ذرات چربی به مقدار کافی و با غلظت های مناسب درمحیط داخلی وجود داشته باشند، سلول ها می توانند به زندگی، رشد و انجام وظایف خود ادامه دهند.
مایع خارج سلولی محتوی مقدار زیادی یون های سدیم، کلر و بیکربنات، مواد غذایی لازم برای سلول ها؛ از قبیل اکسیژن، گلوکز، اسیدهای چرب و اسیدهای آمینه، دی اکسید کربنی که باید از راه کلیه ها دفع شوند. مایع داخل سلولی اختلافات قابل ملاحظه ای با مایع خارج سلولی دارد. به عنوان مثال، یون های سدیم و کلر درمایع خارج سلولی بیشتر از مایع داخل سلولی و غلظت یون های پتاسیم، منیزیم و فسفات به عکس در مایع داخل سلولی بیشتر ازمایع خارج سلولی است.

هومئوستاز:
در فیزیولوژی به معنای ثابت نگاه داشتن مشخصات محیط داخلی بدن است. اساساً تمام اندام ها و بافت های بدن اعمالی را انجام می دهند که به حفظ این شرایط ثابت کمک می کند؛ به عنوان مثال ریه ها اکسیژن موردنیاز سلول را تهیه می کنند. کلیه ها غلظت های یونی را ثابت نگاه می دارند و دستگاه گوارش، مواد غذایی را تأمین می کند. مایع خارج سلولی در دو مرحله ی متفاوت به سراسر بدن منتقل می شود:

مرحله ی اول:
حرکت خون در سراسر بدن به وسیله ی دستگاه گردش خون.

مرحله ی دوم:
حرکت مایع از مویرگ های خونی به طرف سلول ها و بالعکس.
به تدریج که خون از مویرگ ها عبور می کند، تبادل مداوم مایع بین بخش پلاسمایی خون و مایع بافتی که فضاهای بین سلول ها، یعنی فضاهای بین سلولی را پر می کند وجود دارد. تقریباً هیچ سلولی نیست که فاصله اش تا مویرگ ها از 25 تا 50 میکرون بیشتر باشد و همین امر انتشار تقریباً هر نوع ماده ای را از مویرگ به سلول در ظرف چند ثانیه تضمین می کند.
در سیستم تنفسی ضخامت غشایی که بین حبابچه ها و دهانه ی مویرگ های ریوی وجود دارد، فقط 0/4 تا 2 میکرون است و اکسیژن دقیقاً به همان روشی که آب و یون ها ازمویرگ های بافتی انتشار می یابند، از این غشا وارد خون می شوند. در دستگاه گوارش مواد غذایی حل شده ی مختلف؛ از قبیل کربوهیدرات ها، اسیدهای چرب، اسیدهای آمینه و.. .از دهانه ی لوله ی گوارش جذب مایع خارج سلولی می شوند.
کبد، ترکیب شیمیایی بسیاری از مواد جذب شده توسط دستگاه گوارش را به صورت قابل استفاده تری در می آورد و بافت های دیگری؛ از قبیل سلول های چربی، مخاط لوله ی گوارش، کلیه ها و غدد درون ریز نیز به تغییر مواد جذب شده کمک یا آن ها را برای مواقع ضروری ذخیره می کنند. کلیه ها، عمل خود را از طریق فیلتر کردن مقدار زیادی پلاسما از گلومرول ها و سپس جذب مواد مورد نیاز؛ از قبیل گلوکز، اسیدهای آمینه و یون ها و مقدار زیادی آب از توبول ها و انتقال آن ها به خون انجام می دهند.
موادی که مورد نیاز بدن نیستند و به خصوص پاره ای از فرآورده های نهایی متابولیک؛ از قبیل اوره به مقدار ناچیزی باز جذب می شوند و با ادامه ی مسیر خود درون توبول های کلیوی در تشکیل ادرار شرکت می کنند.

تنظیم اعمال بدن(4)
سیستم عصبی شامل سه قسمت اصلی است که عبارتند از:

1. بخش حسی:
گیرنده های بخش حسی وضع داخلی بدن و محیط اطراف را تشخیص می دهند؛ به عنوان مثال اعضای پنج گانه ی حسی بدن مانند بساوایی، بینایی، چشایی، شنوایی و بویایی.

2. بخش عصبی مرکزی:
سیستم عصبی بسیاری از اعمال اندام های داخلی بدن؛ از قبیل عمل قلب، حرکت لوله ی گوارش و ترشح غدد مختلف را کنترل می کند.

3. بخش حرکتی:
این بخش بسیار کامل است و رابطه ی مستقیمی با اعصاب مرکزی دارد؛ مانند اسکلت و استخوان بندی که توسط ماهیچه ها و رشته های عصبی به حرکت در می آید.

سیستم تنظیم هورمونی
در بدن هشت غده ی اصلی درون ریز وجود دارد که موادی شیمیایی به نام هورمون ترشح می کنند. هورمون ها به وسیله ی مایع خارج سلولی به تمام قسمتهای بدن انتقال یافته و به تنظیم اعمال آن ها کمک می کنند؛ به عنوان مثال هورمون تیروئید میزان واکنش های شیمیایی سلول ها را افزایش می دهد و به این ترتیب سرعت فعالیت بدنی را تنظیم می کند.
انسولین متابولیسم گلوکز را کنترل می کند. هورمون های قسمت قشری غدد فوق کلیوی، در کنترل یون ها و متابولیسم پروتئین ها نقش دارند و پاراتورمون یا هورمون غدد پاراتیروئید، متابولیسم استخوان را کنترل می کند.

سیستم کنترل(5)
تنظیم غلظت خارج سلولی اکسیژن بستگی به خواص شیمیایی هموگلوبین موجود در گویچه های سرخ دارد که هنگام عبور خون از ریه ها هموگلوبین با اکسیژن ترکیب می شود. بنابراین تنظیم غلظت اکسیژن در بافت ها اصولاً به خاطر خواص شیمیایی هموگلوبین است. این عمل تنظیمی را عمل تامپونی هموگلوبین روی اکسیژن (oxygen buffering) می نامند.
غلظت دی اکسیدکربن در مایع خارج سلولی به روش کاملاً متفاوتی تنظیم می شود. دی اکسید کربن یکی از فرآورده های نهایی مهم واکنش های اکسیداسیون در سلول است. هرگاه دی اکسید کربن تولید شده در سلول ها در مایع بافتی تجمع پیدا کند، اثر جرمی (mass action) آن به سرعت باعث توقف
واکنش های انرژی زا در سلول ها می شود.
غلظت بسیار زیاد دی اکسید کربن مرکز تنفسی را تحریک کرده و موجب سریع و عمیق شدن تنفس می شود. سریع و عمیق شدن تنفش میزان دفع دی اکسید کربن را بالا می برد و این عمل تا هنگام بازگشت غلظت دی اکسید کربن به مقدار طبیعی ادامه می یابد.

پمپ سدیم – پتاسیم
فراگیرترین مکانیسم انتقال فعال در بدن مکانیسمی است که یون های سدیم را به خارج از سلول انتقال می دهد و همزمان با آن یون ها پتاسیم را از خارج سلول به داخل آن می راند. این مکانیسم موسوم به پمپ سدیم – پتاسیم است که در همه ی سلول های بدن وجود دارد و مسئول حفظ اختلاف غلظت سدیم و پتاسیم در دو سوی غشای سلول و برقراری پتانسیل الکتریکی منفی در داخل سلول هاست.
اهمیت پمپ سدیم – پتاسیم در کنترل مایعات داخل سلول و کنترل حجم سلول هاست. بدون عمل این پمپ بیشتر سلول های بدن آن قدر متورم می شوند تا بترکند. مکانیسم کنترل کننده ی حجم چنین است: در داخل سلول تعداد زیادی پروتئین و سایر ترکیبات آلی وجود دارند که نمی توانند از سلول خارج شوند و قسمت اعظم این مواد بار منفی دارند. بنابراین تعداد زیادی از یون های مثبت را نیز دور خود جمع می کنند. آن گاه تمام این مواد تمایل پیدا می کنند که موجب فشار اسمزی آب به داخل سلول شوند.
هر گاه از بروز این عمل جلوگیری نشود، سلول به طور بی نهایت متورم خواهد شد تا این که سرانجام بترکد، اما باید دانشت که مکانیسم طبیعی برای جلوگیری از پمپ سدیم – پتاسیم است. این پمپ به ازای هر دو یون پتاسیم که به داخل می راند، سه یون سدیم را به خارج از سلول تلمبه می زند. غشا نیز نسبت به یون سدیم نفوذ پذیری بسیار کمتری از یون های پتاسیم دارد. بنابراین پس از این که یون های سدیم در طرف خارج غشا قرار گرفتند، به شدت تمایل دارند همان جا باقی بمانند.
به این ترتیب عمل پمپ، دفع خالص مداوم مواد یونی به خارج از سلول است که موجب برقراری یک تمایل اسمزی مخالف برای حرکت دادن آب به خارج از سلول می گردد. به علاوه هنگامی که سلول شروع به تورم می کند، این امر به طور اتوماتیک پمپ سدیم – پتاسیم را فعال می کند و یون های بیشتری به خارج از سلول انتقال داده می شوند و آب بیشتری با خود به خارج از سلول حمل می کنند. بنابراین پمپ سدیم – پتاسیم یک نقش نظارت کننده ی مداوم را در حفظ حجم طبیعی سلول انجام می دهد و یک پتانسیل الکتریکی بین دو سوی غشا ایجاد می کند.
غلظت طبیعی یون های سدیم در داخل غشای فیبر عصبی تقریباً 14 میلی اکی والان در لیتر و درخارج آن تقریباً 142 میلی اکی والان در لیتر است. غلظت طبیعی یون های پتاسیم در داخل فیبر عصبی 140 میلی اکی والان در لیتر و درخارج آن تقریباً 4 میلی اکی والان در لیتر است.

نتیجه:
حال اگر این غلظت ها حالت تعادل نداشته باشند، در کار سلول اختلالی به وجود خواهد آمد که ناشی از بالا رفتن سدیم یا پایین آمدن پتاسیم یا بالعکس است. اگر غلظت سدیم بالا رود، مایعات در سلول ها تجمع می کنند و سلول ها متورم می شوند که در اصطلاح طب قدیم این حالت را « تری » یا رطوبت می گویند که خود علائم وعوارض خاصی را در بر دارد، اما اگر غلظت پتاسیم بالا رود، سلول ها مایعات خود را به مقدار زیاد از دست خواهند داد و دچار عدم تعادل و خشکی خواهند شد که این حالت را در طب قدیم « خشکی » می نامند.
در این حالت نیز بدن دچار علائم و عوارض خواهد شد. عواملی که در خشکی یا تری دخالت دارند، عبارتند از: مواد غذایی، املاح و مواد معدنی موجود در غذاهای روزمره ی انسان.

پی‌نوشت‌:

1. همان، ج2، ص 715.
2. همان، ج2، ص 741.
3. همان، ج1، ص3.
4. همان، ج1، ص8.
5. همان، ج1، ص10.
منبع مقاله :
خدادادی، جمشید؛ (1391)، خلاصه ی کلید ورود به طب قدیم، تهران: مؤسسه نشر شهر، چاپ چهارم