1. وجوب اطاعت از پدر و مادر و احترام به آنها:
حق پدر و مادر از مسائلی است که در قرآن مجید و روایات، بسیار روی آن تکیه شده و کمتر موضوعی است که این قدر مورد تأکید واقع شده باشد و در چهار مورد در قرآن بعد از توحید و عبودیت خدا، احسان به والدین مطرح شده است.[1] در سوره نساء/36 می فرماید: «و اعبدوالله و لا تشرکوا به شیئاً و باالوالدین احساناً…» و خدا را بپرستید؛ و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید. از تعبیرهای مکرّر قرآن استفاده می شود که میان این دو ارتباط و پیوندی است و در حقیقت چنین است چون بزرگترین نعمت، نعمت هستی و حیات است که در درجه اول از ناحیه خداست، و در مراحل بعد به پدر و مادر ارتباط دارد، زیرا که فرزند بخشی از وجود پدر و مادر است، بنابراین ترک حقوق پدر و مادر همدوش شرک به خداست.[2] و در سوره اسراء آیه 24 و 23 می فرماید: پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید اگر یکی از آن دو یا هر دو نزد تو به پیری رسیدند، به آنها «اف» مگو و آنان را از خود مران و با آنان سنجیده و بزرگوارانه سخن بگو. و از روی مهربانی و لطف، بال تواضع خویش را برای آنان فرود آور و بگو: پروردگارا! بر آن دو رحمت آور، همان گونه که مرا در کودکی تربیت کردند. درسوره لقمان، آیه 14و15نیز به این مسأله مهم اشاره شده است.
و در احادیث، در مورد احسان به والدین بسیار سفارش شده و از آزردن آنها نکوهش به عمل آمده است:
1- پاداش نگاه رحمت به والدین، حج مقبول است.
2-  رضایت آن دو رضای الهی و خشم آنان خشم خداست.
3- احسان به پدر و مادر عمر را طولانی می کند و سبب می شود که فرزندان نیز به ما احسان کنند.
4- در احادیث آمده است: حتی اگر تو را زدند، تو «اف» نگو.
5- خیره نگاه مکن.
6- دست بلند مکن.
7- جلوتر از آنها راه نرو.
8- کاری مکن که مردم به آنها دشنام دهند.
9- پیش از آنان منشین.
10-  پیش از آن که آنان از تو چیزی بخواهند کمک کن.[3] لذا هر کاری که موجب آزار و اذیت پدر و مادر شود حرام است و فقها نیز به حرمت آن فتوا داده اند. حضرت امام خمینی (ره) در این باره می فرماید: سفری که اسباب اذیت پدر و مادر باشد حرام است و انسان باید در آن سفر نماز را تمام بخواند و روزه بگیرد.[4] در اطاعت از پدر و مادر، تخلّف از هر کدام که باعث آزار و اذیت وی شود جایز نیست و واجب است که اطاعت شود. زیرا عدم ایذاء آنها در اطاعت موضوعیت دارد.
2. ولایت پدر در برخی از موارد خاص
در برخی از موارد در فقه اسلامی ولایت پدر شرط است مانند اذن پدر درباره ازدواج دختر باکره که بسیاری از فقهاء واجب و یا احتیاط واجب می دانند.
در رساله امام خمینی (ره) آمده است: «دختری که به حد بلوغ رسیده رشیده است یعنی مصلحت خود را تشخیص می دهد، اگر بخواهد شوهر کند چنانچه باکره باشد باید از پدر و یا جدّ پدری اجازه بگیرد و اجازه مادر و برادر شرط نیست»[5] در این مورد فقط اذن پدر شرط است البته با رعایت مصلحت دختر و همچنین در مورد بچه قبل از سن بلوغ که پدر ولایت دارد.
3. عدم وجوب اطاعت پدر و مادر در برخی از موارد
اگر پدر و مادر پیشنهاد یا امر غیر منطقی و یا خلاف شرع نمایند، بدیهی است که اطاعت آنها در هیچ یک از موارد لازم نیست. قرآن کریم می فرماید: «و ان جاهداک علی ان تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفاً….»[6] هرگاه آن دو تلاش کنند که تو چیزی را همتای من قرار دهی، که از آن آگاهی نداری، از ایشان اطاعت مکن، ولی با آن دو، در دنیا بطرز شایسته ای رفتار کن…
پس هرگز نباید رابطه انسان و پدر و مادرش، مقدم بر رابطه او بر خدا باشد، و هرگز نباید عواطف خویشاوندی مقدم و حاکم بر اعتقاد مکتبی او گردد. با این حال قرآن تأکید می فرماید که حتی اگر پدر و مادر کافر باشند رعایت احترامشان لازم است لذا فرمود: «ولی با آن دو، در دنیا به طرز شایسته ای رفتار کن» یعنی گرچه اگر خلاف شرع امر کردند نباید اطاعت کرد ولی در عین حال با برخورد منطقی و انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در بهترین صورت باید با این گونه پیشنهادها برخورد کرد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. رساله حقوق امام سجاد ـ‌علیه السلام ـ
2. تفسیرالمیزان، علامه طباطبائی، ج 13، صفحه 109.

پی نوشت ها:
[1] . بقره /83 و نساء/36 و انعام/151 و اسراء/23.
[2] . تفسیر نمونه، ج 3، ص421.
[3] . قرائتی، محسن، تفسیر نور، ناشر مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ ششم، 1382، ج7، ص39.
[4] . رساله توضیح المسائل امام خمینی (ره)، چاپ دفتر انتشارات اسلامی، نوبت چاپ دوم، 1370، مسأله 1295.
[5] . رساله توضیح المسائل امام خمینی، مسأله 2376.
[6] فرقان،15.