دکتر مریم حاجی عبدالباقی ، مدرس دانشگاه و حافظ کل قرآن کریم است که با رویکردهای قرآنی ، تحقیقات دامنه داری را به انجام رسانده است .
بررسی سیمای نورانی رسول گرامی اسلام (ص) در قرآن و تبیین نگاه خداوند به خاتم انبیای الهی حضرت محمد مصطفی (ص) ، از جمله مباحثی است که در گفتگو با ایشان به آنها پرداخته ایم . حاجی عبدالباقی در این مصاحبه ، با بهره گیری از حافظه قرآنی خود و با استناد به رمز و رازهای نهفته در آیات این کتاب آسمانی ، به معرفی پیامبر نور و رحمت و مهربانی و برکات او برای مؤمنین و اهل جهان می پردازد .
او که دارای دکترای علوم قرآن و حدیث است علاوه بر تدریس در دانشگاه ، در حوزه نیز قرآن و نهج البلاغه را تدریس می کند .
ـ در بررسی آیات قرآنی که درباره ی پیامبر (ص) آمده است ، اولین موضوعی که جلب توجه می کند ، محبوبیت و جایگاه خاص رسول ا… (ص) در پیشگاه حضرت حق و نگاه مخصوص خداوند به ایشان است ، اگر مایلید که این گفتگو را با ذکر و تحلیل چند آیه مهم در این زمینه ، آغاز کنیم …
ـ احترام ویژه باری تعالی به ساحت پیامبر نور و رحمت (ص) ، در آیات متعددی از قرآن ، قابل استنباط است . به طور اجمال ، یکی از دلایل ارزشمندی وجود نازنین رسول ا… (ص) در نزد پروردگار را می توان در آیه 72 سوره مبارکه حجر ، جستجو کرد که خداوند در این آیه ، به جان مبارک پیامبر (ص) قسم یاد می کند : « ای پیامبر ! به جان تو قسم که این مردم همیشه مست گناه و حیرت و گمراهی خواهند بود » اساسا می توان گفت خداوند اگر چه در قرآن ، پیامبران خود را با اسم آنها مورد خطاب قرار داده است ، ولی رسول خدا (ص) از این قاعده مستثناست ، در چندین جای قرآن ، ایشان را با واژه « یا ایها النبی » مخاطب قرار می دهد . این نشان از احترام ویژه ای است که خداوند متعال ، برای « پیغمبر خاتم (ص) » قایل است . با بهره گیری از آیات الهی ، می توان دریافت که خداوند ، به مردم نیز رعایت چنین احترامی را توصیه نموده و حتی قبول اعمال آنان را در گرو تکریم پیامبر (ص ) قرار داده است . چنانچه در آیه دوم ( از سوره حجرات می خوانیم که : « ای اهل ایمان ، صدایتان را در برابر صدای پیامبر ، بلند نکنید ؛ زیرا که این کار ، اعمال نیکتان را محو و باطل می کند . » خداوند در همین کتاب آسمانی ، رسول بزرگوارش را به عنوان « معیار حق و باطل » معرفی ، و دوستی او را عامل دوستی با خدا و بخشش گناهان برمی شمرد . آیه 31 آل عمران ، با اشاره به این مطلب ، یادآور می شود که : « ای پیغمبر ! به مردم بگو اگر خدا را دوست دارید ، از من تبعیت کنید تا خدا شما را دوست داشته باشد و گناه شما را ببخشد . »
نظیر این کلام نورانی ، در سوره ی نسا نیز به چشم می خورد : « هر کس رسول ما را اطاعت کند ، به تحقیق خدا را اطاعت کرده است » در آیه پنجم از سوره ی مبارکه ضحی ، از مقبولیت شفاعت پیغمبر در نزد خدا سخن به میان آمده و در نهایت می بینیم که در آیه 56 سوره احزاب نیز تأکید شده که خداوند و ملائکه او ، بر پیامبر (ص) سلام کرده و بر او درود می فرستند . البته این توجه و اهمیت ، در آیات دیگری از قرآن هم مورد اشاره قرار دارد ، ولی در یک کلام و با در نظر گرفتن همین آیات معدودی که ذکر شد ، می توان به ترسیم جایگاه واقعی رسول خدا (ص) در نزد پروردگار و نوع نگاه خداوند به ایشان پی برد . نگاهی که بی اغراق ، در مورد هیچ یک از بندگان خدا ـ از ابتدا تا انتها ـ جاری نبوده و نخواهد بود .
ـ برکات و تأثیر این شخصیت ارزنده برای امت را در کجای قرآن ، می توان جویا شد ؟
ـ خداوند در آیاتی از کتاب آسمانی خود ، به بازخوانی برکاتی پرداخته که آن وجود مبارک ، برای مردم داشته است . مهمترین این اشارات ، آن است که پیغمبر را «امان مردم از عذاب الهی » معرفی می کند . این نکته در آیه 33 سوره انفال مورد اشاره قرار دارد : « خداوند تا زمانی که تو در میان مردم هستی ، آنان را عذاب نخواهد کرد . »
طبق فرموده قرآن ، از دیگر ویژگیهای پیغمبر برای امت ، « امنیت بخشی » به ایشان است ، این موضوع در آیه 61 سوره توبه مورد تأکید قرار دارد : « یؤمن با ا… و یومن للمؤمنین و رحمه للذین آمنوا منکم … »
خدای متعال در آیه 128 از همین سوره مبارکه ، بخش دیگری از برکات وجودی پیامبر (ص) بر مردم را بیان می کند : « همانا رسولی از جنس خودتان ( نوع بشر ) برای هدایت خلق آمد که بر هدایت شما حریص و رنج شما برای او گران است و او بر مؤمنان ، رئوف و مهربان می باشد. » همان طور که ملاحظه می کنید به تنهایی در همین یک آیه ، چهار ویژگی از برکات پیامبر (ص) بر مردم بازگو شده است . اول اینکه می فرماید رسولی از نزد خودتان برای هدایت آمده است ؛ یعنی او فرشته نیست که با شما تفاوت داشته باشد ، بلکه چون شما انسان است و از میان شماست . دوم اینکه حرص هدایت شما را دارد . این حرص آنقدر در رسول اکرم (ص) ، بالاست که بارها خداوند به کمک پیامبر (ص) شتافته و از او می خواهد که در راه هدایت خلق ، تا به این حد خود را اذیت نکند . سومین ویژگی پیامبر اعظم (ص) در این آیه ، آن است که رنج و سختی مردم برای پیامبر گران است. او توان دیدن زجر مردم را ندارد و دیدن اینکه زنجیرهای جهل و شرک ، چگونه آنان را در لجنزار دنیا فرو برده است . او با تمام قوا برای نجات مردم برمی خیزد و چهارم اینکه او نسبت به مردم رئوف و رحیم است . اینها برکاتی است که فقط در یک آیه قرآن برای پیغمبر (ص) نقل شده است .
ـ در واقع به واسطه همین ویژگی هاست که خدای متعال ایشان را « رحمه للعالمین » نام نهاده اند ؟
ـ دقیقا همین طور است ، موضوعی که اشاره کردید ، در آیه 107 از سوره مبارکه انبیا قرار دارد . خداوند در این آیه ، آن وجود مبارک را مایه رحمت و مهر بر جهانیان دانسته است ؛ زیرا رسول ا… (ص) ، نسبت به همه انسانها ، از رحم سرشاری برخوردار بوده و برای تک تک آنها دل می سوزاند . امیر مؤمنان علی (ع) در همین باره تعبیرجالبی دارند و می فرمایند که پیامبر (ص) ، « طبیب وار » بود ؛ یعنی پزشکی که خانه دلهای مردم را می کوبد و رنجهای معنویشان را درمان می کند و آنان را از ظلمات شرک و بدبختی و دوری از خدا ، می رهاند .
در این مسیر ، البته بودند کسانی که سد رسیدن پیام رحمت آن بزرگوار به گوش دیگران می شدند . حق را می فهمیدند ، ولی به آن پشت می کردند . در اینجا بود که ویژگی دیگری از پیامبر (ص) ، خود را نشان می داد ، صفتی که در آیه ی 29 سوره مبارکه فتح ، مورد اشاره قرار دارد : « محمد رسول ا… و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم » ؛ محمد فرستاده خداست و یاران و همراهانش ، بر کافران بسیار قوی دل و سخت و با یکدیگر بسیار مشفق و مهربانند . »
ـ از جمله وظایفی که برای همه پیامبران الهی و به خصوص رسول گرامی (ص) تعریف شده ، دور کردن مردم از جهنم و آتش خشم الهی است . قرآن درباره ی این وظیفه پیامبر (ص) ، چه تعریفی ارایه می کند ؟
ـ مناسب ترین راه برای بررسی این وظیفه ، آن است که به سوره ی مبارکه اعراف استناد کنیم ؛ زیرا که وظایف و ویژگیهای رسول خدا (ص) در این زمینه ، به وضوح و پشت سر هم در آیه 157 سوره اعراف ، قید شده است . این آیه اظهار می دارد که : « او رسولی است که مردم را امر به هر نیکویی و نهی از هر زشتی خواهد کرد ؛ یعنی او پیامبری است که برای رهایی مردم از عذاب الهی ، قصد آن دارد که معروف را در جامعه پیاده کند تا منکر ، رخت بربندد . در ادامه آیه ی ، وظیفه دیگر پیامبر (ص) را این گونه برمی شمرد : « بر مردم هر طعام پاکیزه و مطبوع را حلال و هر پلید منفور را حرام می گرداند . » پس رسول ا… ( ص) ، طیبات و خبائث را به مردم می شناساند و به آنها یاد می دهد که از طیبات الهی چگونه بهره ای ببرند و با شناساندن خبائثی چون دروغ ، خیانت ، شراب ، قمار ، خونریزی ظالمانه و … ، به مردم می گوید که این اعمال مرضی خدا نیست و باید از آنها فاصله بگیرند که اگر چنین نکنند ، باید منتظر عذاب الهی باشند . نکته جالب اینکه در ادامه آیه می فرماید : « پیغمبر آمده تا مردم احکام پررنج و مشقتی را که از روی جهل و هواپرستی ، چون زنجیر بر گردن خود نهاده اند ، بردارد . »
بدیهی است که اگر در عالم معنوی به چهره خود بنگریم ، خواهیم دید که زنجیرهای زیادی به پای ما بسته شده است . زنجیرهایی که ما را به بند خود درآورده اند و به هر سویی که می خواهند ، می کشند . پس یکی از اصلی ترین وظایف پیامبر (ص) ـ طبق تعریف قرآن ـ آن است که این زنجیرها را از زندگی مردم باز کرده و آنان را آزاد کند .
ـ واژه « کافه للناس » از جمله صفاتی است که در قرآن ، فقط در شأن حضرت رسول ا… ( ص ) بیان شده است . این تأکید ، بر چه موضوعی دلالت دارد ؟
ـ استنباط مفسران از آیه شریفه 28 سوره سبا ، از کفایت امور مردم به دست رسول خدا (ص) حکایت دارد . حال آنکه این تحلیل ، تحلیل کاملی نیست . به نظر من این آیه شریفه ، بر جهانی بودن دعوت پیامبر (ص) تأکید دارد و اینکه ایشان برای قوم خاصی مبعوث نشده و بر همه خلق عالم ، پیغمبری دارند . آیه شریفه 158 از سوره ی مبارکه ی اعراف نیز که به پیغمبر (ص) خطاب می کند : « ای رسول ما ! به خلق بگو که من ( بدون استثنا بر همه شما جنس بشر ) رسول خدایم . »
همه می دانیم که این تعبیر ، فقط مخصوص پیامبر (ص) است . در سوره ی آل عمران خطاب به حضرت عیسی (ع) عنوان می شود که تو فرستاده خدا بر بنی اسرائیل هستی ، اما در همین قرآن ، دست کم چند مرتبه به پیامبر گفته می شود که بگو من فرستاده و رسول خدا بر همه مردم هستم . واژه « کافه للناس » نیز از همین زاویه بررسی می شود ؛ زیرا که حضرت ، کفایت امور دنیا و آخرت همه اهل عالم را بر عهده دارند .
ـ واژه « اسوه حسنه » چطور ؟
ـ ضرورت الگوپذیری از شخصیتهای بزرگ و الهی ، ضرورتی است که همواره مورد توجه بشر قرار داشته است . قرآن کریم با شناخت از این خصیصه بشر ، پیامبر (ص) را که بهترین بندگان خداست ، به عنوان الگو و « اسوه حسنه » به مردم معرفی کرده و در آیه 21 سوره احزاب ، بر این موضوع تأکید می ورزد : « لقد کان لکم فی رسول ا… اسوه حسنه … » ، برای شما ، رسول خدا الگویی نیکوست .
بدیهی است که این نیکویی که قرآن به آن اشاره دارد ، در هیچ فردی به اندازه ی رسول اکرم (ص) وجود نداشته است . اسوه بودن برای ما ، در حقیقت گام نهادن در مسیری است که پیامبر (ص) حرکت می کرد ؛ یعنی اینکه ایشان را مقتدا و جلودار خود ببینیم . وقتی که صبر می کنند ، ما نیز صبر کنیم . آنجا که قاطعیت به خرج می دهند ، ما هم چنین کنیم و … این بهترین طریق هدایت است که از رهروی صادقانه طریق رسول خدا ، عایدمان می گردد .
ـ تبیین خصوصیات و ویژگیهای پیامبر خدا (ص) ـ آن هم با استناد به آیات الهی ـ این سؤال را در حاشیه بحث ایجاد می کند که کدامیک از سوره های قرآنی ، بیشتر از سایر سوره ها ، بر خصوصیت و شخصیت الهی رسول ا… ( ص) ، تأکید نموده است ؟
ـ یقینا سوره ی احزاب ! این سوره ، ارتباط خاصی با پیامبر اعظم (ص) دارد و شاید بتوان گفت که نزدیک به 30 ویژگی خاص آن بزرگوار ، در سوره ی احزاب ، مطرح شده است . این موضوع به دقت زیادی نیاز دارد که چرا در این سوره مبارکه ، تا به این حد روی ویژگیهای حضرت ، تأکید شده است . پاسخ به این سؤال ، از چند منظر قابل بررسی است . یکی اینکه در این سوره ، پیامبر (ص) مأموریتی دارد که بعضی از سنتهای جاهلی را بشکند و سنتهای اسلامی را جایگزین آن نماید . این سنت شکنی ، با دو مانع اساسی رو به روست .
یکی از موانع ، همان عادات مألوف ذهن مردم و خطر تهمتهایی بود که به پیغمبر زده می شد و مانع دوم ، وجود افراد منافقی در جامعه بود که پیوسته ، به دنبال سوء استفاده و سمپاشی بودند . به این دلیل است که درهم شکستن هدف منافقین ، هدف اصلی سوره ی احزاب قرار می گیرد و در این مسیر ، به تعظیم و بزرگداشت رسول اکرم (ص) و شمارش صفات برجسته آن بزرگوار ، پرداخته می شود ، به گونه ای که پنج ویژگی مهم رسول ا… (ص) ، فقط در آیات 45 و 46 سوره احزاب ، بیان شده است .
ـ « امی » بودن ، در قرآن به عنوان یکی از صفات برجسته پیغمبر ( ص ) ، مطرح شده است ، ارزیابی شما از این سخن چیست ؟
ـ بی سوادی اگر چه برای همه ی انسانها ، عیب تلقی می شود ، ولی برای رسول خدا (ص) ، از آن زاویه فضیلت است که ایشان معلمی جز خدا ، نداشته است . ذهن ایشان دست نخورده بود و آموختنی های خود را فقط و فقط از ذات اقدس باری تعالی فراگرفته بود . ما انسانها معمولا تحت تعلیم افراد مختلف قرار می گیریم و وقتی تحت تأثیر آنها هم قرار می گیریم . آن کسی که پیغمبر اکرم (ص) را تعلیم داده ، خدای پیغمبر بوده و آن بزرگوار تحت تعلیم و تأثیر هیچ کس ، جز خدای متعال قرار نداشته است . اینجاست که فضیلت این صفت پیامبر (ص) نیز معنا می یابد .
ـ یقینا آیه مباهله در ردیف آیات مشهور قرآن قرار دارد . شأن نزول این آیه ، بر کدام وجه از شخصیت گرانسنگ رسول خدا (ص) ، تکیه می کند ؟
ـ این آیه « مستجاب الدعوه » بودن پیغمبر و قدرت ایشان را بر « ولایت تکوینی » نشان می دهد . البته در این ویژگی پیامبر (ص) ، اهل بیت (ع) هم شریک هستند .
این آیه مربوط به مباهله حضرت رسول (ص) و اهل بیت ایشان (ع) ، با مسیحیان نجران است . در این ماجرا ، امام علی (ع) ، حضرت فاطمه (س) ، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) هم در کنار پیغمبر (ص) نقش دارند . اینکه در میان همه امت ، فقط این پنج تن برگزیده شده اند تا دست به مباهله با مسیحیان نجران بزنند ، یک مطلبی ثابت می شود و آن اینکه این بزرگواران ، همگی « مستجاب الدعوه » هستند . در کنار این موضوع ، مطلب دیگری هم وجود دارد و آن اینکه رسول اکرم (ص) ، دارای « ولایت تکوینی » هم هستند .
در آخر آیه می خوانیم که : « تا لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم ، واژه « نجعل » نشان می دهد که این بزرگواران ، به اذن خدا از قدرت تصرف در هستی یا همان ولایت تکوینی برخوردارند . این همان موضوعی است که به « مبسوط الید » بودن پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش (ع) ، تأکید دارد . »
ـ در پایان اگر سخنی ناگفته مانده است ، بیان بفرمایید ؟
ـ به نظر می رسد که آیه شریفه « تطهیر » ، معرف حضور همه قرار دارد ، ولی تبرکا بد نیست که برای تبیین بعدی دیگر از ابعاد وجودی پیامبر (ص) ، به این آیه اشاره ای داشته باشیم . طبق این آیه شریفه ، وجود نازنین رسول خدا (ص) ، مطهر از هر گونه « رجس » و ناپاکی است. هر چند که در این آیه ، از واژه « اهل بیت » سخن به میان آمده ، ولی واضح است که پیامبر اکرم (ص) ، شاخص ترین فرد در میان اهل بیت (ع) است . همان اهل بیت مکرمی که خدا اراده کرده رجس و پلیدی را از وجودشان دور ساخته و آنان را به نوعی خاص ، تطهیر نماید .
منبع: مجله اندیشه نو پیش شماره اول