نویسنده : علی آقاخانی

هرکسی عملی را می تواند با نیت های گوناگون انجام دهد. همین نیت هاست که معنا و مفهوم عمل را تغییر می دهد. در فرهنگ اسلامی آنچه اهمیت دارد دو عنوان اساسی عمل صالح و نیت خیر است. این گونه است که مبحث حسن فعلی و حسن فاعلی در ادبیات و اصطلاحات اسلامی وارد می شود. این مبحث یکی از مهم ترین مباحثی است که سرنوشت رفتار آدمی را تعیین می کند.
در اسلام آنچه مهم است حسن فعلی یعنی عملی است که خود به خود دارای ارزش و مصلحت باشد. اما حسن فعلی و کار نیک به تنهایی نمی تواند سرنوشت عمل کننده اش را تعیین کند، بلکه زمانی این کار نیک و خوب، ارزش واقعی می یابد و تاثیرات مثبتی در دنیا و آخرت و شخص و شخصیت کننده آن به جا می گذارد که از حسن فاعلی نیز برخوردار باشد. حسن فاعلی بدین معناست که شخص می بایست به قصد خوب، کار خوب و نیکی را انجام دهد. این جاست که مسئله اخلاص به عنوان یکی از محوری ترین مولفه های تحقق حسن فاعلی، خودنمایی می کند.
نویسنده دراین مطلب بر آن است تا براساس آموزه های قرآنی، نقش و کارکرد اخلاص را در تحقق حسن فاعلی و تاثیر فعل نیک و خیر تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ارزش کارها بر پایه نیت ها

از نظر اسلام هرکاری تاثیر مثبت و منفی در زندگی بشر به جا می گذارد؛ زیرا انسان موجودی درحال شدن و ساخته شدن است. این صیرورت را بارها قرآن با به کارگیری واژه صیرورت مانند الیه المصیر (مائده، آیه 18) بیان داشته است. انسان موجودی است که با کارهایش، خود و جهانش را می سازد. این خودی که با کارهای انسان ساخته می شود، خودی است که در جهان آخرت ظهور و بروز کامل می یابد و انسان براساس ساخته دست خود در قیامت ظاهر می شود. بسیاری از مردم به شکل جمادات یا چارپایان برانگیخته می شوند و در دوزخ عذاب می شوند؛ زیرا خود را در دنیا چنین ساخته اند و چهره و حقیقت خویش را در آینده آنطور که ساخته اند می بینند. در حقیقت انسان، شخص و شخصیت خویش را در دنیا می سازد و شاکله وجودی خویش را ترسیم می کند.
همچنین انسان با کارهای خویش، دنیای پیرامون و محیط زیست خویش را می سازد. این ساخت محیط زیست اختصاص به دنیا ندارد، بلکه انسان جهان آخرت خویش را نیز خود می سازد. هرکاری که انسان انجام می دهد محدوده وکیفیت جهانی را که در آن به سر خواهد برد، می سازد. از این رو در روایات از کلماتی که خشت زرین و سیمین بهشت آدمی می شود، سخن به میان آمده است.
کارهایی که تاثیرات شگرف خود را در آینده بشریت به جا می گذارد و زندگی اخروی انسان و شخصیت او را تثبیت می کند، کارهایی است که با نیت و قصد عامدانه و عاقلانه انجام می گیرد. هرکار خوب و بدی که انسان از روی عمد و قصد انجام می دهد، زندگی اخروی او را شکل می بخشد.
درباره تاثیر نیت و قصد مثال روشنی می زنیم و آن اینکه عمل زناشویی و زنا از نظر ظاهری هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند، ولی اگر همین عمل زناشویی به قصد نکاح شرعی و یا عرفی باشد، عملی درست و خوب و اگر به قصد زنا باشد، عملی نادرست و زشت دانسته می شود.
از نظر اسلام، نقش نیت خیر و خوب، بسیار برجسته است. از این رو هر عمل خیری، باید با نیت انجام گیرد. در روایات بارها به اشکال مختلف بر این نقش مهم توجه شده است، از جمله اینکه رسول الله(ص) فرمود: انماالاعمال بالنیات؛ ارزش اعمال به نیت آن است. (المجموع، ج1، ص16) همچنین فرمود: لاعمل الا بالنیه… الا ان النیه هوالعمل؛ هیچ عملی جز به نیت نیست… آگاه باشید که نیت همان عمل است. (تفسیر صافی، ج5، ص201)
این نیت است که عمل را معنا و مفهوم واقعی و جدیدی می بخشد و از کارهای عادی جدا می سازد. انسانها برای اینکه کاری را انجام دهند که مقبول درگاه الهی باشد و آثار آن در دنیا و آخرت خود را نشان دهد، می بایست نیت نیک و خیر داشته باشند.
برهمین اساس پیامبر(ص) درحدیث قدسی از خداوند نقل می کند که فرموده است: قال الله تعالی: اذا هم عبدی بحسنه و لم یعملها کتبتهاله حسنه فان عملها کتبتها له عشر حسنات الی سبعمائه ضعف و اذا هم بسیئه و لم یعملها لم اکتبها علیه فان عملها کتبتها علیه سیئه واحده ؛ خدای والا می فرماید: وقتی بنده من کار نیکی اراده کند اما آن را انجام ندهد، یک کار نیک برای وی ثبت کنم و اگر بکند ده کار نیک تا هفتصد برابر ثبت کنم و وقتی کار بدی اراده کند و نکند برعهده او ثبت نکنم و اگر بکند یک کار بد برعهده او ثبت کنم. (نهج الفصاحه/ ح 8602)
اگر انسان همان اعمالی را که در روزه واجب شده به عنوان یک عمل بدون نیت انجام واجب انجام دهد، هرچند که از برخی از فواید امساک و روزه بهره مند می شود، ولی از آثار کامل دنیوی آن نیز بهره مند نخواهد شد، چه رسد که از آثار اخروی آن بهره مند گردد. انجام حرکات نمایشی چون نماز همراه با خواندن و گفتن کلماتی تنها یک نرمش و ورزش خواهد بود، اما این نیت نماز است که نماز را نماز می سازد و تاثیرات مثبت آن را بر شخص و شخصیت در دنیا و آخرت به جا می گذارد، هر چند که انجام آن حرکات از نظر ورزش و نرمش نیز آثاری برای فاعل و کننده آن خواهد داشت.
در حقیقت از نظر اسلام، ارزش کارها براساس نیت هاست. این گونه است که: نیه المومن خیر من عمله، نیت مومن بهتر از عملش دانسته شده است؛ (فقه الرضا، ص 873) زیرا انسان با نیت خیر و خوب خود هر چند ناقص، می تواند بهتر از آنچه انجام می دهد، به کارش اعتبار و ارزش بخشد. با آن که مومن در پی کار خیر و نیک است، ولی گاه به اسبابی آن کار خیر وی کامل و تمام نیست، ولی نیت خیرش این کار نیک ناقص را به تمام و کمال می رساند و آثار و پیامدهای اخروی اش را نیز به همراه دارد.
در روایتی دیگر از پیامبر(ص) نقل شده که فرموده است: نیه المومن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله و کل عامل یعمل علی نیته؛ نیت مؤمن بهتر از عمل او و نیت کافر بدتر از عمل اوست و هر کس مطابق نیت خود عمل می کند. (کافی، ج 2، ص 48، ح 2)
درباره نقش نیت در روایات مطالب بسیاری آمده است. از آن جمله می توان به این روایات اشاره کرد. پیامبر گرامی(ص) می فرماید: النیه الحسنه تدخل صاحبها الجنه ؛ نیت خوب صاحب خویش را به بهشت می برد. (کنزالعمال، ج 31، ص 151، ح 27463) از امام علی(ع) روایت است که فرمود: «آدمی با نیت خوب و خوش اخلاقی به تمام آنچه در جستجوی آن است، از زندگی خوش و امنیت محیط و وسعت روزی، دست می یابد.» (کنزالعمال، ج10، ص314، ح13782)
باز آن حضرت می فرماید: «به پاداش بهشت نمی رسد مگر آن کس که باطنش نیکو و نیتش خالص باشد.» (غررالحکم، ج6، ص342، ح86801)
پیامبر(ص) فرمود: «هیچ کس نیتی را در دل پنهان نمی کند، مگر اینکه خداوند آن نیت را (در رفتار و کردار او) همانند لباس ظاهر می کند، با نیت خوب، ظاهر خوب و با نیت بد ظاهر بد خواهد داشت.» (کنزالعمال، ح5725)
امام کاظم(ع) می فرماید: «همان گونه که قوام جسم، تنها به جان زنده است، قوام دینداری هم تنها به نیت پاک است و نیت پاک، جز با عقل حاصل نمی شود.» (تحف العقول، ص693)
اصولا هر انسان عاقلی وقتی کاری را انجام می دهد، نیت و قصد انجام آن دارد. این قصد که عامل و انگیزه درونی و دافع به سوی انجام آن کارست، همان نیت است. از این رو، ارتباط نیت با قصد باطنی و قلبی که دافع عمل است.، ارتباط تنگاتنگ است و آنچه بر زبان می آید، بیانی از نیت درونی است نه خود نیت؛ زیرا نیت همان خواسته و قصد باطنی و قلبی می باشد. این نیت درونی و باطنی برای انجام آن عمل و قصدی که از آن دارد، نیت همان شخص را شکل می بخشد.

اخلاص، نیت خدایی شدن

چنان که گفته شد، انسان در دنیا در حال شدن است و این شدن های انسانی با نیت و اعمال تحقق می یابد. براساس آموزه های قرآنی و اسلامی، این شدن و صیرورت می بایست به قصد و نیت خدایی شدن انجام گیرد؛ زیرا خداوند برای افزایش هستی و انسان، فلسفه و هدفی را بیان کرده است که آن متاله (ربانی) شدن انسان و قرار گرفتن در مقام خلافت الهی است. بر این اساس، همه آموزه های عقلانی و وحیانی، مسیری را نشان می دهد که انسان بتواند متاله (خدایی) شود و مظهر تمام و کمال ربوبیت الهی قرار گیرد و خلافت الهی را بروز دهد.
آنچه از نظر عقل و شریعت به عنوان حسن و نیک دانسته و شناخته شده، کارهایی است که انسان را خدایی می کند و آنچه از نظر عقل و شریعت به عنوان قبیح و زشت معرفی شده کارهایی است که که انسان را از خدایی شدن باز می دارد و دور می سازد.
انسانها می بایست همواره شدن های کمالی به شکل تمامیت آن را در نظر داشته باشند. این همان چیزی است که ما از آن به اخلاص در نیت تعبیر می کنیم. به این معنا که اگر برای هر کاری فواید و آثار چندی باشد، انسان می بایست تنها قرب الهی یعنی خدایی (متاله) شدن را در نظر گیرد و فواید و آثار جنبی، شخص را وسوسه نکند و یا متوجه خود نسازد. هرچه انسان هدف اصلی را در نظر گیرد، از اخلاص کامل تر و بهتری برخوردار خواهد بود و به همان اندازه اگر غیرخدا و متاله شدن را در نظر گیرد، از اخلاص دور شده و به ریا، شرک و کفر و مانند آن دچار می شود.
نیت کامل و تمام، نیت خالص است. از این رو مخلصین تنها کسانی هستند که از همه آثار عمل خویش بهره می برند؛ زیرا مقصد و مقصود خویش را در هر کاری خداوند و خدایی شدن قرار می دهند. اینان کسانی هستند که دستور الهی را انجام داده و براساس فلسفه آفرینش و صراط مستقیم او عمل می کنند. خداوند می فرماید: «در حالی که دستوری را دریافت نکرده بودند جز اینکه با کمال خلوص به آیین توحید، خدا را پرستش کنند، نماز را برپا دارند و زکات بدهند، این است آیین راستین».(بینه، آیه 5)
بنابراین، اخلاص در دین به معنای حرکت در مسیر خدایی شدن با انجام این کارهایی است که خداوند آن را اعمال صالح معرفی کرده است. اصولا دین با این خلوص به دست می آید و انسان دیندار واقعی کسی است که خدا را مقصد و مقصود خود قرار دهد. از این رو می فرماید: الا لله الدین الخالص؛ آگاه باشید که دین خالص برای خداست (زمر، آیه 3) به این معنا که مقصد خالص می بایست خداوند باشد و انسان در این سبک زندگی که از آن به دین یاد می شود، خدا را قصد کند و خدایی شدن را در نظر گیرد.
بنابراین در تعریف اخلاص گفته اند که اخلاص سری الهی است که تنها در قلب بندگان محبوب الهی قرار می گیرد. (مجمع البیان، ج 1-2، ص 904) چرا که تنها بندگان محبوب الهی هستند که فقط خداوند را مقصد و مقصود قرار داده اند. این گونه است که در آخرت ظهور این معنا به شکل نظر به خداوند تجلی می یابد: وجوه یومئذ ناضره. الی ربها ناظره (قیامت، آیات 21 و 22)
این خصلت خلوص آن چنان اهمیت دارد که خداوند پیامبران بزرگ خویش را با این صفت ستوده است (مریم، ص 15) و آن را سبب عدم سلطه شیطان بر ایشان معرفی می کند (ص، آیه 38)

بهشت آفرین و نه بهشت

ناگفته نماند که کلمه اخلاص از ریشه خلص به معنای پیراستن از آمیختگی و برگزیدن می باشد. (لسان العرب، ابن منظور، ذیل واژه خلص) و حقیقت آن، بیزاری از غیرخدا است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه) بنابراین، اگر کسی به جای آنکه خدا را مقصد و مقصود سیر و کارهایش قرار دهد، هر چیز دیگری را مقصد نیت خویش قرار دهد، از خلوص و اخلاص بیرون رفته است. از این رو اهل اخلاص تنها خداوند را منظور حرکت و سیر و کار خویش قرار می دهند و خداوند در وصف آنان در قیامت بیان می کند که ایشان هیچ توجهی به غیر خدا نداشته و تنها به خداوند نظر می دارند (قیامت، آیات 21 و 22) چرا که حتی بهشت با همه زیبایی هایش برای آنان مقصد نهایی و واقعی نیست، زیرا وقتی به بهشت آفرین می نگرند دیگر بهشت برای آنان ارزشی ندارد. آنان با اینکه در بهشت هستند ولی ناظر به بهشت آفرین می باشند و سرور و نضرت و شادمانی ایشان به سبب این نظر به خداوند بهشت آفرین است.
شاعر از این مقام می سراید:
گر مخیر بکنندم به قیامت که چه خواهی
دوست ما را و همه جنت و فردوس شما را
امیر مؤمنان(ع) نیز در این باره می فرماید: گروهی خدا را به امید بخشش پرستش کردند که عبادت بازرگانان است؛ گروهی او را از روی ترس عبادت کردند که این عبادت بردگان است و گروهی خدا را از روی سپاسگزاری پرستیدند که این عبادت آزادگان است.
این مقام اخیر، مقام محبوبان و مخلصان است که تنها مقصد هر عملی را خداوند و خدایی شدن خود قرار داده اند. از این رو خداوند تنها عملی را ارزشمند می شمارد که با خلوص و اخلاص همراه باشد. اگر کار نیکی انجام می گیرد می بایست نیت نیک شخص، خداوند باشد و اینکه شخص با این عمل به خداوند تقرب جوید و خدایی شود و اسمای سرشته در ذات خویش را فعلیت بخشد. (بقره، آیه 211؛ نساء آیه 521؛ آل عمران، آیات 216 و 361؛ اسراء، آیه 28؛ لقمان، آیه 22)
براساس آیه 22 سوره لقمان، راه مطمئن به حقیقت و خدایی شدن، اخلاص است. به این معنا که از همه چیز بگریزد و به سوی خداوند فرار کند، هر چند که آن چیز بهشت باشد؛ زیرا نضرت و سرور واقعی، خدایی شدن و نگاه به خداوند و نظارت اوست. پس با اخلاص از هر آنچه غیرخداست باید گریخت. (ذاریات، آیه 05)
در آیات قرآنی به مساله اخلاص به عنوان یک سر بزرگ اشاره شده است. اگر کسی بخواهد مفهوم واقعی اخلاص را درک کند، می بایست حقیقت فلسفه آفرینش یعنی خدایی شدن را درک کند و خدا را مقصد هر عمل نیک و خیر خویش قرار دهد و هر چیز دیگر حتی بهشت را به عنوان مقصد در نظر نگیرد. این تنها گوشه ای از حقیقت اخلاص بود که از آیات بیان گردید.
منبع : روزنامه کیهان