شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
استخاره و استشاره
حدیث
الأمالى للطوسى : أخبرنا محمّد بن محمّد ، قال : أخبرنا أبو الحسن علیّ بن خالد المراغی ، قال : حدّثنا أبو صالح محمّد بن فیض العجلى ، قال : حدّثنا أبى ، قال : حدّثنا عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قالَ :
حَدَّثَنا أبو جَعفرٍ مُحَمّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ موسى، قالَ : حَدَّثَنى أبِىَ الرِّضا عَلیُّ بنُ موسى، قالَ : حَدَّثَنى أبى موسى بنُ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ، قالَ : حَدَّثَنى أبى جَعفَرٌ، قالَ : حَدَّثَنى أبى مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ، قالَ : حَدَّثَنى أبى عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ، قالَ : حَدَّثَنى أبِىَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ ، عَن أبیهِ أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبى طالِبٍ علیهم السلام، قالَ : بَعَثَنى رَسولُ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله عَلى الیَمَنِ فَقالَ – وهُوَ یُوصِینى – : یا عَلِیُّ ! ما حارَ مَنِ استَخارَ ، ولا نَدِمَ مَنِ استَشارَ.[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به نقل از امام جواد علیه السلام، از پدرانش – : امیر مؤمنان علیه السلام فرمود : «پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله مرا به یمن فرستاد و در ضمن وصیّت‌هایى که به من مى‌نمود، فرمود : اى على ! سرگردان نخواهد شد کسى که طلب خیر کند ، و پشیمان نمى‌گردد کسى که کارهاى خود را با مشورت انجام دهد» .
شرح
هنگامى که پیامبر صلى اللَّه علیه و آله، امام على علیه السلام را به نمایندگى خود، به یمن اعزام کرد، ره‌نمودهایى براى ایشان داشت که در این مأموریت سیاسى – اجتماعى، از آنها بهره گیرد . در حدیثِ یاد شده، به دو ره‌نمود مدیریتى مهم، اشاره شده است : یکى «استخاره»، یعنى مشورت با خداوند متعال، و دیگرى «استشاره»، یعنى بهره‌گیرى از نظر و مشورت دیگران .
براى توضیح این دو ره‌نمود، این نکات، قابل توجّه اند:
۱ . استخاره، به معناى «طلب خیر از خداوند متعال» است . در احادیث فراوانى توصیه شده که انسان در هر کارى که مى‌خواهد وارد شود، از خداوند متعال بخواهد که او را به آنچه خیر اوست، راه‌نمایى بفرماید و در تشخیص سود و زیان خود، خطا نکند، درست تصمیم بگیرد و کارى که موجب پشیمانى است، انجام ندهد.
از امام صادق علیه السلام نقل شده که مى‌فرماید:
یَقولُ اللَّهُ‌عزّ وجلّ: مِن شَقاءِ عَبدى أن یَعمَلَ الأَعمالَ و لا یَستخیرُ بى .[2]
خداوندعزّ وجلّ مى‌فرماید : از بدبختى بنده‌ام، این است که کارها را انجام دهد و از من درخواست خیر نکند .
در حدیث دیگرى از امام على علیه السلام روایت شده که به فرزندش توصیه مى‌فرمود:
و أَکثِرِ الاِستِخارَهَ .[3]
بسیار استخاره (طلب خیر از خداوند) کن .
از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:
کانَ أَبى یُعَلِّمُنى الاِستِخارَهَ کَما یُعَلِّمُنِى السُّوَرَ مِنَ القُرآنِ .[4]
پدرم ، به همان صورت که به من سوره‌هاى قرآن را مى‌آموخت ، استخاره مى‌آموخت .
همچنین از ایشان نقل شده:
مَن دَخَلَ فِى أَمرٍ بِغَیرِ استِخارَهٍ ثُمَّ ابتُلِىَ لَم یوجَر .[5]
هر کس بدون استخاره ، وارد کارى شود و گرفتار گردد ، پاداشى نمى‌گیرد . البتّه باید توجّه داشت که مقصود از استخاره در این احادیث – همان طور که اشاره شد – ، طلب خیر از خداوند متعال است، نه استخاره با تسبیح یا با قرآن و یا با وسیله‌اى دیگر، هر چند این گونه استخاره‌ها هم اگر با توجّه به شرایط آن انجام شود، مى‌تواند مصداق احادیث یاد شده باشد.
۲ . استشاره، به معناى نظرخواهى از افراد صاحب‌نظر است . در احادیث فراوانى تأکید شده که انسان در کارهایى که انجام دادن آنها نیاز به مشورت دارد، از دیگران نظرخواهى نماید . از امام على علیه السلام نقل شده است :
مَن شاوَرَ ذَوِى العُقولِ استَضاءَبأنوارِ العُقولِ .[6]
هر که با خردمندان مشورت کند، از پرتو خردها روشنایى مى‌گیرد .
المَشورَهُ تَجلِبُ لکَ صَوابَ غَیرِکَ .[7]
مشورت، اندیشه درست دیگران را براى تو کسب مى‌کند .
المُستَشِیرُ مُتَحَصِّنٌ مِنَ السَّقَطِ .[8]
مشورت کننده، براى مصونیت از خطا خود را در دژ قرار داده .
گفتنى است که مشورت با دیگران، مانند استخاره، شرایطى دارد[9] که رعایت آنها ضرورى است و در این جا مجال ذکر آنها نیست.
۳ . آمدن استشاره در کنار استخاره، در حدیثِ یاد شده، اشاره به این است که در انجام دادن امور مهم، استشاره و استخاره، مکمّل یکدیگرند. از این رو در حدیثى از امام صادق علیه السلام آمده:
إذا أرَدتَ أمراً فلا تُشاوِرْ فیهِ أحَداً حتّى تُشاوِرَ رَبَّکَ.
هرگاه خواستى کارى انجام دهى، پیش از مشورت با پروردگارت، با هیچ کس مشورت مکن. در ادامه حدیث، وقتى راوى مى‌پرسد: «چگونه با پروردگارم مشورت کنم؟»، امام علیه السلام مى‌فرماید:
تقولُ : «أستَخِیرُ اللَّهَ» مائهَ مرّهٍ ، ثُمّ تُشاوِرُ الناسَ ؛ فإنّ اللَّهَ یُجرِى لکَ الخِیَرَهَ على لِسانِ مَن أحَبَّ .[10]
صد بار مى‌گویى: «أستَخیرُ اللَّه؛ از خدا، خیر (راه درست) را مى‌طلبم» و سپس با مردم مشورت مى‌کنى . در این صورت، خداوند، خیر و صلاح تو را بر زبان هر که دوست داشته باشد، جارى مى‌سازد.
[۱] الأمالى ، طوسى : ص 136 ح 220 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 100 ح 13 . [۲] بحار الأنوار : ج 91 ص 222 ح 1 . [۳] نهج البلاغه : نامه 31 . [۴] فتح الأبواب : ص 148 . [۵] المحاسن : ج 2 ص 598 ح 4 . [۶] میزان الحکمه : ج 6 ص 87 ح 10008. [۷] میزان الحکمه : ج 6 ص 87 ح 10009 . [۸] میزان الحکمه : ج 6 ص 87 ح 10010 . [۹] ر.ک: میزان الحکمه: عنوان «مشورت». [۱۰] ر . ک : میزان الحکمه : ج 6 ص 89 ح 10025 .
