شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
دعا ، توبه و استغفار
حدیث
التوحید : حدّثنا علیّ بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفی ، قال : حدّثنا عبیداللَّه بن موسى أبى تراب الرویانى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، عن إبراهیم بن أبى محمود ، قال :
قُلتُ لِلرِّضا علیه السلام : یَابنَ رَسولِ اللَّه ، ما تَقولُ ، فِى الحَدیثِ الَّذى یَرویه النّاسُ عَن رَسولِ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله أنَّهُ قالَ : «إنَّ اللَّهَ تَبارَک وتَعالى یَنزِلُ کُلَّ لَیلَهٍ إلَى السَّماءِ الدُّنیا»؟
فَقالَ علیه السلام : لَعَنَ اللَّهُ المُحَرِّفینَ الکَلِمَ عَن مَواضِعِهِ ، وَاللَّهِ ما قالَ رَسولُ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله کَذلِک ، إنَّما قالَ صلى اللَّه علیه و آله : «إنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وتَعالى یُنزِلُ مَلَکاً إلى السَّماءِ الدُّنیا کُلَّ لَیلَهٍ فِى الثُّلُثِ الأَخیرِ ، ولَیلَهَ الجُمُعَهِ فى أوَّلِ‌اللَّیلِ ، فَیَأمُرُهُ فَیُنادى : هَل مِن سائِلٍ فَاُعطیهِ ؟ هَل مِن تائِبٍ فَأتوبَ عَلَیهِ ؟ هَل مِن مُستَغفِرِ فَأَغفِرَلَهُ ؟ یا طالِبَ الخَیرِ أقبِل ، یا طالِبَ الشَرِّ أقصِر . فَلا یَزالُ یُنادى بِهذا حَتّى یَطلُعَ الفَجرُ ، فَإِذا طَلَعَ الفَجرُ عادَ إلى مَحَلِّهِ مِن مَلَکوتِ السَّماءِ» ، حَدَّثَنى بِذلِکَ أبى عَن جَدّى ، عَن رَسولِ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله .[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام : ابراهیم بن ابى محمود گفت : به امام رضا علیه السلام گفتم : در باره حدیثى که از رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله روایت مى‌کنند که «خداوند – تبارک و تعالى – هر شب به آسمان دنیا فرود مى‌آید»، چه مى‌فرمایى ؟
فرمود : «خداوند از رحمت و آمرزش خود دور سازد کسانى را که کلمات و گفتارها را از جاى خود تغییر مى‌دهند . به خدا سوگند ، پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله چنین نفرموده است ؛ بلکه فرموده : خداوند در یک سومِ آخر هر شبى و هر شب جمعه از اوّل آن ، فرشته‌اى را به آسمان دنیا مى‌فرستد و به او فرمان مى‌دهد تا ندا دهد : آیا کسى هست از من چیزى بخواهد تا به او عطا کنم ؟ آیا توبه کننده‌اى هست تا از [اعمال ناشایست ]وى در گذرم ؟ آیا کسى هست که از من طلب آمرزش کند تا [گناهانِ] او را ببخشم؟ [آن فرشته فریاد مى‌زند :] اى جوینده خیر و برکت ! [به طرف خداوند] روى آور ، و اى طالب شر! [از ظلم و ستم خود] دست بکش . این فرشته به این سخنان ادامه مى‌دهد تا صبح شود . پس در هنگام طلوع آفتاب به جایگاه خود در ملکوت آسمان‌ها بر مى‌گردد» .
امام رضا علیه السلام در پایان فرمود : «این حدیث را پدرم از جدّم از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله براى من روایت نمود» .
شرح
این حدیث ناظر به سخنى است که به پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله نسبت داده شده ، حاکى از این که خداوند سبحان هر شب به آسمان دنیا مى‌آید و مردم را به دعا و استغفار دعوت مى‌نماید! متن روایت به نقل از ابو هریره چنین است:
یَنزِلُ اللَّهُ إلَى السَّماءِ الدُّنیا کُلَّ لَیلَهٍ حینَ یَمضى ثُلُثُ اللَّیلِ الأَوَّلِ فَیَقولُ : أنَا المَلِکُ أنَا المَلِکُ ، مَن ذَا الَّذى یَدعونى فَأستَجیبُ لَهُ ، مَن ذَالَّذى یَسأَلُنى فَأُعطیهِ ، مَن ذَا الَّذى یَستَغفِرُنى فَأَغفِرُ لَهُ! فَلا یَزالُ کُذلِکَ حَتى یُضیئَ الفَجرُ .[2]
خداوند در اوایل هر شب ، به آسمان دنیا فرو مى‌آید و مى‌گوید : من فرمان‌روایم . من فرمان‌روایم . کیست که از من بخواهد، تا اجابتش کنم ؟ کیست که از من درخواست کند ، تا به او بدهم ؟ کیست که از من درخواست آمرزش کند ، تا بیامرزم او را ؟ این کار ادامه پیدا مى‌کند تا فجر بدمد .
بر اساس حدیثى که در متن آمد، حضرت عبد العظیم از امام رضا علیه السلام نقل مى‌کند که آنچه به نقل از ابو هریره به پیامبر صلى اللَّه علیه و آله نسبت داده شده که خدا هر شب به آسمان دنیا مى‌آید و چنین و چنان مى‌گوید ، واقعیت ندارد و سخن پیامبر صلى اللَّه علیه و آله تحریف شده است و آنچه پیامبر صلى اللَّه علیه و آله فرموده، این است که فرشته‌اى هر شب در یک سوم آخر آن و شب جمعه از آغاز شب، به شرحى که در حدیث آمده، مردم را به سوى خدا دعوت مى‌نماید.
در باره این حدیث، چند نکته قابل توجّه است:
۱ . روایت ابو هریره، مخالف قرآن و عقل است؛ زیرا از منظر قرآن، خدا محیط بر همه چیز است[3] و همه جا هست[4] و از نظر عقلى نیز موجودى که از جایى به جاى دیگر منتقل مى‌شود، نمى‌تواند واجب الوجود باشد . بنا بر این بر فرض که حدیث امام رضا علیه السلام هم نبود، به حکم قرآن و عقل، روایت ابو هریره باطل و مردود بود.
۲ . حدیث امام رضا علیه السلام نشان مى‌دهد که در جامعه اسلامى عصر ایشان، عدّه‌اى بر این باور بوده‌اند که خدا هر شب به آسمان دنیا مى‌آید و مردم را به خود دعوت مى‌نماید!
۳ . جریان منحرف وهّابیت نیز به پیروى از ابن تیمیّه معتقد است که خدا هر شب به آسمان دنیا مى‌آید . ابن تیمیّه ضمن اشاره به روایت ابو هریره، مى‌گوید:
فَمَن أنکَرَ النُّزولَ أو تَأَوَّلَ فَهُوَ مُبتَدِعٌ ضالٌّ .[5]
هر کس فرود آمدن خدا را به آسمان دنیا انکار کند یا توجیه نماید، بدعت‌گذار و گم‌راه است.
ابن بطوطه در سفرنامه خود مى‌نویسد:
«ابن تیمیه در مسجد دمشق که من حضور داشتم، بر بالاى منبر گفت: «إنّ اللَّه ینزل إلى السماء الدنیا کنزولى هذا ؛ خدا به آسمان دنیا فرود مى‌آید، همانطور که من از پلّه منبر فرود مى‌آیم» . سپس از منبر فرود آمد. ابن الزهراء از فقهاى مالکى اعتراض کرد و اظهارات وى را به اطّلاع ملک ناصر رسانید . وى دستور داد او را زندانى کردند .[6]
[۱] التوحید : ص 176 ح 7 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 314 ح 7 . [۲] صحیح مسلم : ج 2 ص 175 . [۳] (إِنَّهُ بِکُلِ شَىْ‌ءٍ مُّحِیطُ) (فصّلت: آیه 54) . [۴] (وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ) (حدید: آیه 4). [۵] مجموعه الرسائل الکبرى: رساله یازدهم ، ص 45. [۶] رحله ابن بطوطه : ص 113 .
