نویسنده:طیبه مروت
منبع:روزنامه قدس -شماره5744

گفتگو با علامه «سید جعفر مرتضی العاملی»
وحدت، به عنوان استراتژی ترین واژه در ادبیات اسلامی از صدر اسلام تاکنون همواره مورد توجه بزرگان و اندیشمندان جهان اسلام بوده است.
بنیانگذار وحدت شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بودند و در طول تاریخ نیز همواره اندیشمندان فهیم مسلمان که به پایان بخشیدن به حضور استعمار در دنیای اسلام معتقد بوده اند، به اشکال گوناگون و با طرح نظریات مختلف سعی در یافتن و نشان دادن راهی روشن دراین وادی بوده اند و تاکید همگی بر تقویت نقاط اشتراک و پرهیز از بزرگنمایی اختلافات بوده است .
اینک که در آستانه «عید سعید غدیر» که از آن به عنوان «افضل الاعیاد» یاد شده و با توجه به ضرورت وحدت در دنیای اسلام که هر روز تهاجمات استکبار بیش از گذشته و در ابعاد بزرگتر دامان آن را فرا می گیرد، به بررسی این مهم پرداختیم. علامه «سید جعفر مرتضی العاملی» نویسنده و مورخ شهیر لبنانی که تالیف اثر ارزشمند «الصحیح من سیره النبی» را در کارنامه علمی خود دارد و تاکنون دو دوره برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی شده است، در گفتگوی اختصاصی با قدس به بیان جایگاه غدیر در وحدت اسلامی پرداخته است که در ادامه می آید.
* دیدگاه قرآن، شریعت اسلام وشخص پیامبر اعظم(علیه السلام) درباره «وحدت» چیست؟
بهترین مطلبی که نشان دهنده اهتمام پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به «وحدت امت اسلامی» است، مساله عقد برادری بین مسلمانان در سال اول هجرت است. در این رویداد تاریخی – فرهنگی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بین مهاجرین وانصار و انصار با هم عقد برادری بستند و این عقد بر روی دو اصل بسته شد، یکی اینکه این برادری باید بر «حق» استوار باشد و اصل دوم «مواسات» است. مواسات یعنی اینکه هر چیزی برای خود می پسندی، برای دیگران هم بپسند. این دو اصل، پایه های برادری بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بسته بودند. این دو اصل نشان می دهد که وحدت مسلمانان یک امر ضروری است، چون مسلمانان در آن عصر از طبقات مختلف و نژادها و فرهنگهای مختلف بودند، در آن جمع عالم و جاهل، فقیر وغنی و عشایر و شهرنشین و عرب و عجم حضور داشتند. بنابراین مسلمانان باید در مواجهه با دنیای شرک و کفر متحد باشند تا در برابر تنگناها و مشکلات درونی و بیرونی مقاومت کنند و جامعه تازه تاسیس اسلامی با معضلات درونی و بیرونی مواجه نشود.
این اقدام پیامبر حاکی از این مسأله بود که جماعت مسلمانان به هم احتیاج دارند این احتیاج در همه مواضع زندگی مطرح بود، اعم از غم وشادی و مشکلات و آسانی ها. با توجه به این اختلاف و عدم تباین در فرهنگها پیوندشان ضروری بود، بخصوص در آن زمان که قبیله گری وعشیره پرستی زیاد بود.
این الگوی وحدت اسلامی بود که به ابتکار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صورت گرفت.وقتی حق میزان شود تباین بین گروهها و اختلافهای فرهنگی ونژادی در روابطشان تاثیری نخواهد گذاشت، در غیر این صورت چون مصالح متضاد می شود، باعث بروز اختلافهایی در مراودات اجتماعی خواهد شد.
زمانی که مشکلات فراوان شد، نیاز به یک راه حلی برای رفع آن است که ایجاد رابطه ای دوستانه برمدار حق بهترین روش در رفع این مشکل است.
«حق» یک واقعیت مشترک بین همه ملتهاست. به عبارت دیگر حق یک اصل مشترک بین همه فرهنگهاست.
لذا این اختلاف دیدگاهها به یک مرجعیت نیاز دارد تا این نزاعها را طبق این قاعده حل کند و پیامبر هم فرمودند که حق میزان است برای همه، ولی از برخی جهات این اجتماع غیر متجانس از نظر مشکلات و گرفتاریها به یکدیگر احتیاج دارند و هر کس نمی تواند تنها به خودش متکی باشد وخود را بی نیاز از دیگران بپندارد، بر این اساس پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با ایجاد پیوند برادری بین مسلمانان به این نکته مهم اشاره کردند که زندگی برپایه فردگرایی اداره نخواهد شد و انسان برای زندگی اجتماعی خلق شده و به حضور سایرین در زندگی اش نیازمند است. چون رفع مشکلات اجتماعی مبتنی بر مواسات است و مواسات جز از راه محق دانستن دیگران در شادیها و داشته ها فراهم نخواهد شد.
در حال حاضر هم مسلمانان جهان دیدگاهها و فرهنگها ومذاهب و نژادهای مختلف دارند که نمی شود تنها با حرف و دعوت به وحدت آنها را گرد هم آورد بلکه نیازمند یک رابطه وضابطه اند. در این قاعده، ضابطه همان حق است و حق همان عین اسلام است. به هر حال این اجتماع بزرگ مسلمان اختلافهایی با هم پیدا می کنند، چون از طبقات و دیدگاهها و فرهنگهای مختلف هستند و این جمع مختلف باید به صورت یک امت واحد معرفی شوند، در غیر این صورت بسیاری از مشکلات برآنان فایق خواهد آمد که دامان همه را خواهد گرفت، این جمع باید با یک ضابطه منسجم شوند و یک دید، هدف و انگیزه واحد به وجود بیاید تا به واسطه آن گرد هم جمع شوند. تجمع پیرامون «حق» تنها مستمسکی است که مسلمانان را در حفظ امت اسلامی کمک می کند. برای اتصال مسلمانان باید رشته اتصالی چون رشته تسبیح که مهره های جداگانه و مستقل تسبیح را بهم وصل می کند، معرفی کرد.همانطور که گفته شد، بین مسلمانان اختلافهایی وجود دارد و کسی نمی تواند منکر آن شود و باید بین آنها اتصال ایجاد کرد. وجود مذاهب گوناگون نباید موجب افتراق و اختلاف در بین مسلمانان شود.پس معلوم می شود که ما به وحدت حقیقی نیازمندیم.
* رشته اتصال مسلمانان چیست؟
به نظر من هیچ رشته اتصالی مستحکم تر از «اهل بیت(علیه السلام)» نیست. همه مسلمانان نسبت به اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) احترام می گذارند و به آیاتی که درباره مودت و عظمت ایشان نازل شده اعتقاد دارند.
در تمام مذاهب اسلامی محبت واحترام به اهل بیت پیامبر یک اصل مشترک است، زیرا پیروان مذاهب مختلف اسلامی در بسیاری از اصول و فروع با هم اختلاف دارند که نمی تواند به عنوان رشته اتصال و وحدت آنان عمل کند. اما در مورد اهل بیت(علیه السلام) تا یک حد خاصی هیچ اختلافی وجود ندارد و تقویت اشتراک در محبت اهل بیت در بین مذاهب اسلامی بهترین راه برای گسترش مراودات بین مذاهب وتقریب است.
چون کسی منکر لزوم محبت به اهل بیت پیامبر نیست، چون این مساله جزء قرآن است وکسی نمی تواند منکر قرآن شود. اما موارد تکمیلی مثل عصمت و امامت می ماند که می شود به همین مقدار تفاهمی که هست به فکر تحکیم روابط وتقریب مذاهب و وحدت امت اسلامی بود.
* امام علی (علیه السلام) چه دیدگاهی درباره وحدت اسلامی دارند؟
هنگام خلافت علی(علیه السلام)، زمینه اختلافها تشدید شده بود و پس از آن در دوران خلافت وی بر اثر جنگها و حوادث ناخواسته، شدت بیشتری پیدا کرد و به همین خاطر، مبارزه با اختلاف و دعوت به وحدت در رأس برنامه های آن حضرت قرار داشت. اختلافها و عداوتهای قبیله ای که در تاریخ عرب ثبت شده، قرآن مکرراً به آنها اشاره و از آنها منع کرده است و بسیاری از آنها به اختلاف قومی و قبیله ای برمی گردد، این اختلافها هر چند بطور موقت، با آمدن اسلام فروکش کرد، اما رسوبات آنها باقی بود و در تحولات و حوادث مهم در طول تاریخ اسلام نقش داشت. علی(علیه السلام) وارث این رقابتهای قبیله ای و دسته بندی های سیاسی بود، دیدگاه علی(علیه السلام) در وحدت اسلامی در دو بخش قابل بحث است: بخش اول مربوط به سخنان آن حضرت است که امت اسلامی را به وحدت کلمه دعوت کرده اند و بخش دیگر به عملکرد ایشان در دوره خلافت باز می گردد که تا پایان عمر هم ادامه داشت.
به عقیده من، نظریه وحدت امام علی در دوره خلفای پیشین هم استوار است زیرا امام (علیه السلام) برای حفظ اساس اسلام با مخالفتهای موجود کنار آمدند و از هرگونه اقدام پرهیز نمودند. بر این اساس امام (علیه السلام) امت اسلامی را به حفظ وحدت فرا می خوانند و برخی از نقاط اختلاف را در رفتارهای اجتماعی آنان جستجو کرده به آنان نشان می دهند.
لذا نقشی که امیرالمومنین(علیه السلام) در این زمینه ایفا کردند، باعث تقویت پایه های اسلام و مانع انحطاط امت اسلامی شد.
* واقعه غدیر به عنوان یکی از رویدادهای تاریخی صدر اسلام مطرح است که یکی از حلقه های ارتباطی مهم با سیاستهای امام علی (علیه السلام) است از آنجا که بحث اصلی ما وحدت اسلامی در آیینه غدیر است بفرمایید نظر راویان اهل سنت درباره حدیث غدیر چیست؟
واقعه غدیر به صورت یک اتفاق و رخداد بی ریشه نبود، بلکه یک واقعه ریشه دار است. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مردم را برای بیان پیام غدیر آماده کردند. واقعه غدیر بیعت با امام و جانشین بعد از پیامبر است. 70 روز قبل از فوت پیامبر این واقعه اتفاق افتاد که در کتب شیعی و صحاح سته آمده است. در این کتب که مورد اعتماد اهل سنت نیز هست، حدیثی آمده است که به 12 جانشین بعد از پیامبر اشاره دارد.در صحاح سته مثل صحیح مسلم آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در عرفه یا منا درهمان حجه الوداع در اجتماع مسلمانان به 12 خلیفه پس از خود اشاره کردند.
جابر بن سمره می گوید: زمانی که پیامبر درباره جانشینان پس از خود سخن می گفتند، هیاهو بود و ازدحام موجود نگذاشت ایشان سخن خود را به اتمام برسانند. سؤال این است که چرا پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از واقعه غدیر خم در منا وعرفات این مساله را مطرح می کنند و مردمی که آنجا حاضر بودند، اکثرا قریشی ها واهالی مکه بودند و این جمعیت هیاهو برپا کردند، در حالی که خداوند می فرماید: «ولاترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی»، خداوند درباره احترام به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید که اعمال شما باطل خواهد شد اگر صدایتان از صدای پیامبر بالاتر برود. اما در آن روز در عرفات یعنی مقدس ترین مکان و بهترین روزها که روز عبادت وبندگی و در بهترین حالات که حال احرام است مردم در برابر افضل مخلوقات خداوند واعظم الانبیاء هیاهو کردند تا جایی که ایشان سخنان خود را نیمه تمام رها کردند. این تاکید پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دلیل براهمیت طرح این قضیه است. این چیزی است که در کتب معتبر اهل سنت روایت شده است.
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از اینکه اعمالشان به پایان رسید، بدون آنکه به زیارت وداع بروند، فورا از مکه خارج شدند وعده زیادی از مسلمانان نیز ایشان را همراهی کردند. زمانی که ایشان به جحفه رسیدند، در همان مکان همه کاروانها را جمع کردند و مسأله امامت امام علی(علیه السلام) را مطرح نمودند. بنابراین معلوم می شود که طرح مساله امامت ائمه در حجه الوداع در دو مرحله اتفاق افتاد. زمانی که تهدید خداوند درباره ولایت علی (علیه السلام) شنیده شد، همه ساکت شدند و به فرمان الهی گوش فرا دادند: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و ا… یعصمک من الناس.
زمانی که این پیام خدا که اتمام حجت با مسلمانان بود بر ایشان قرائت شد، سکوت کردند و پیامبر پیام رسالت خود را که اعلام ولایت علی (علیه السلام) بود را برای ایشان بیان نمودند.
* اهمیت رویداد غدیر در سرنوشت جهان اسلام چه بود که این همه تاکید از ناحیه خداوند بر آن وارد شده بود؟
مهمترین دلیلی که برای این پرسش می توان گفت در همین آیه یا ایها الرسول … نهفته است. اعلام ولایت علی (علیه السلام) آنقدر مهم است که خداوند به پیامبر می فرماید اگر اعلام نکنی مثل این است که رسالت خود را به پایان نرسانده ای. این پیام خداوند و تاکید صریح قرآن است. معلوم است که ولایت علی(علیه السلام) موازی همه اسلام است. چون اگر ولایت نبود، کل اسلام از بین می رفت، لذا خداوند به صراحت می فرماید که اگر آن را اعلام نکنی تمام زحمات پیامبر از بین می رود.
ولایت علی(علیه السلام)، روح اسلام است. شما پیکر یک انسان را در نظر بگیرید که هرچند زیبا باشد تا زمانی که روح نداشته باشد هیچ کاری از آن برنمی آید، اما زمانی که روح در آن دمیده شود هزاران فعل مفید از او سر می زند که بر زیبایی آن پیکر می افزاید و در واقع به آن جان و ارزش می دهد.
شما به واقعه تاریخی نیشابور و حدیث سلسله الذهب نگاه کنید، حضرت در آنجا در حضور بیست هزار کاتب به ولایت به عنوان شرط پذیرش توحید اشاره می کنند، در نگاه امام رضا(علیه السلام) ولایت و توحید رابطه ای دو سویه و تنگاتنگ دارند و از هم جدا شدنی نیستند.
گفتنی است، علمای اهل سنت علاوه بر روایت حدیث غدیر در صحاح سته، کتب مستقلی درباره غدیر نوشته اند، از جمله می توان به طبری مورخ اشاره کرد که در جلد 28 کتاب خود به سند حدیث غدیر و راویان آن اشاره کرده است.
* آیا این اشتراک در بیان حدیث غدیر را می توان مبنای وحدت امت اسلامی قرار داد؟
یک دین باید حافظ و راهبر داشته باشد، نمی توان گفت دین اسلام تنها صراط مستقیم است و آن وقت نیاز به نقطه اتصال مردم به راه مستقیم نداشته باشد.
«شهرستانی» صاحب ملل و نحل از علمای بزرگ اهل سنت می گوید: هیچ اختلافی بین مردم به اندازه اختلاف بر سر امامت نیست. و همه شمشیرها بر سر همین اختلاف کشیده شد. درحالی که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) صریحا قرآن و اهل بیت را تنها راه نجات از ضلالت معرفی می کنند.
ما در بیان قضیه وحدت اسلامی نباید به دنبال اختلافها بگردیم. دنیای اسلام در جهان امروز نیازمند یکپارچگی و اتحاد بر سر مشترکات است. درغیر این صورت نمی توانیم مشکلاتی که درامت اسلامی ریشه دوانده را درمان کنیم، دنیای اسلام امروز بیش از پیش به وحدت و انسجام نیاز دارد. مسلمانان باید بیدار باشند و بدانند که هر ضربه ای که به یکی از این بدنه واحد وارد شود، همه اعضا را در برخواهد گرفت، بنابراین نباید به دنبال ریشه دواندن در حوزه های اختلاف همت گماشت، بلکه به عقیده من علمای مسلمان باید به دنبال یافتن راهی برای پر رنگ کردن اشتراکات باشند.همان گونه که پیامبر با ابتکار خود راه همدلی و یکی شدن را به مسلمانان آموختند ما نیز امروز نیازمند روشهای ابتکاری با تاسی به سیره پیامبر هستیم.واقعه غدیر خم به عنوان یکی از مشترکات جهان اسلام می تواند محور این وحدت قرار گیرد تا آنچه حق امت واحده اسلامی است محقق شود. با این همه تأکید فراوان که قرآن بر مسأله وحدت اسلامی و اتحاد دارد ، لکن از این نکته نباید غافل بود که وحدت، محور می خواهد و هرگز قرآن صامت به تنهایی نمی تواند محور وحدت باشد. زیرا به تعبیر امام علی(علیه السلام) قرآن وجوهی دارد که می تواند لفظ آن را بر هر یک از آن وجوه حمل کرد. پس باید قرآن ناطق که همان امام(علیه السلام) است، در کنار قرآن صامت باشد تا در موارد اختلاف ، بیانگر حق و حقیقت باشد .
* راههای عملی دستیابی به وحدت در جوامع اسلامی چیست؟
امام علی(علیه السلام) در لحظات آخر زندگی مبارکشان به فرزندان خود و اطرافیان و مردم توصیه کردند که تقوا و نظم و اصلاح ذات البین را که همان وحدت و انسجام و همبستگی بین مسلمانان است فراموش نکنند. ایشان تاکید داشتند که من از پیامبر شنیدم که اصلاح ذات البین از یکسال نماز و روزه بالاتر است.
درحال حاضر که دنیای کفر کمرهمت به نابودی اسلام بسته، مسلمانان وظیفه ای جز حفظ وحدت وانسجام خود برای مقاومت ندارند.مهمترین عامل در روند جدایی میان امت اسلامی، تلاش دشمنان مسلمانان است که درصددند تا با دامن زدن به اختلافها و درگیر نمودن آنان با یکدیگر فرصتی برای سودجویی و استعمار طلبی خود مهیا کنند.
در این آشفته بازار برای پیروزی امت اسلامی و عبور از این بحران بزرگ می باید به انسجام میان مسلمانان اندیشید و بیش از هر چیز منافع اسلام را مدنظر قرار داد و در این راستا تفاوت در مذهب و اجتهاد می تواند موجب غنای اندیشه مسلمانان شود، زیرا وقتی هدف انسجام اسلامی باشد، دیگر تعرض به اقلیتهای دینی، معنی ندارد، زیرا همه مسلمانان چنان پیوندی با تعالیم آسمانی اسلام خورده اند که اساس هویت فرهنگی شان ویژگی اسلامی یافته است. بنابراین وحدت اسلامی برمبنای مشترکات بهترین راهی است که در این مسیر به ما کمک خواهد کرد و تمسک به ریسمان محبت اهل بیت پیامبر روشن ترین راهی است که نبی مکرم فرا راه ما قرار داده اند.