آیا انسان می تواند چیزی را از خداوند بخواهد که به خیال خود محال باشد؟ و آیا در صورت درخواست، چنین دعائی مستجاب می شود؟

پاسخ

دعا در لغت به معنی صدا زدن و به یاری طلبیدن و در اصطلاح شرع. گفتگو کردن با حق تعالی به نحو طلب حاجت و درخواست حلّ مشکلات از درگاه او و یا به نحو مناجات و یاد صفات جلال و جمال ذات اقدس اوست.[1] به طوری که از آیات قرآن کریم و روایات وارده از معصومین ـ علیهم السلام ـ استفاده می شود، دعا یکی از بهترین عبادتها و دارای دو جنبه «اصالت» و «مقدمیّت» است. بدین معنا که ذاتاً مانند نماز و روزه دارای اجر و پاداش نیک و سبباً وسیله گشایش گره های بسته زندگی و حل مشکلات امور با الهام خداوند و یاری او و سبب بر آمدن حاجات دنیا و آخرت است.[2] دعا و درخواست از خداوند بر دو قسم است:
1) ادعیّه مطلقه: یعنی دعا کننده نیازها و مطالب خود را به زبان خود و به هر نوع، طرز و بیانی که می تواند در پیشگاه خداوند اظهار می کند، این نوع دعاها را، دعاهای غیر وارده می نامند.
2) الفاظ مخصوص که از معصومین ـ علیهم السلام ـ رسیده باشد: این قسم را دعاهای وارده یا ادعیه مأثوره می نامند، که بعضی از آنها باید در وقت مخصوص و محل معلومی خوانده شود و برای بعضی دیگر زمان و مکانی تعیین نشده است.
حال این سؤال پیش می آید که: اصولا چرا باید دعا بخوانیم؟ آیا دعا جایگزین کار و کوشش می شود؟
دعا از یک نظر ، عملی مستقل و عبادتی بذاته مطلوب ، و از گرانبهاترین پرستش هاست که در روایات اسلامی از آن به مُخّ العباده تعبیر شده،[3] و از نظر دیگر ، وسیله بر آمدن خواسته ها و نیازها، و سبب رسیدن به هدفها و دارای آثار و فوائد و ثمرات و نتایج فراوان است. دعا عامل تقویت ارتباط و دوام رابطه با ذات عظیم و مبدأ بی نهایتی است که همه شؤون مادی و معنوی انسان وابسته به عنایات و تفضّلات اوست.[4] ذکر این نکته لازم است که نه تنها میان دعا و سعی و کوشش تضادّی نیست بلکه هر دو مرتبط و با هم متلازمند، یعنی دعا بدون کوشش و انجام وظیفه بی نتیجه است و تلاش بدون دعا و توسّل به آفریدگار، غفلت و خلاف شکر نعمت است. در موارد زیادی از قرآن به رجحان دعا توجّه داده شده و توصیه های أکید درباره آن وارد گشته است از جمله:
1ـ برای خدا نامهای نیک (و القاب حاکی از عظمت و جلال) است، پس او را به وسیله آنها بخوانید و دعا کنید.[5] 2ـ هنگامی که بندگانم راجع به من از تو می پرسند، (بگو) البته که من به آنها نزدیکم، و کسی که مرا بخواند اجابت می کنم.[6] 3ـ مرا بخوانید و درخواست کنید تا پاسخ دهم…[7] 4ـ و آنگاه زکریّا پروردگار خویش را چنین ندا کرد: خدایا مرا تنها وامگذار که تو براستی بهترین وارثانی، ندایش را پاسخ دادیم، و یحیی را به وی عطا کردیم و به همسرش قابلیّت زائیدن بخشیدیم، زیرا که آنان به کارهای نیک شتاب می ورزیدند و با امید و بیم ما را می خواندند.[8] از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه وآله ـ نقل شده است که: در حوایج خویش از خدا استغاثه نمائید، در مشکلات زندگی به پناه خدا بروید، به درگاه او تضرع کنید و او را بخوانید، چه آنکه دعا مغز عبادت است و هیچ فرد با ایمانی نیست که خدا را بخواند ، مگر اینکه خدا دعای او را مستجاب گرداند، منتها یا در همین دنیا خواسته اش را می دهد و یا به آخرت تأخیر انداخته و آنجا عنایت می فرماید و یا بقدر آنچه دعا کرده از گناهانش می آمرزد، مادام که کار نامشروعی را از خدا طلب نکند.[9] و نیز از امام صادق ـ علیه السلام ـ منقول است که به یکی از اصحاب خود فرمودند: ای میسَّر دعا کن و مگو که کار تمام شده است (یعنی همه چیز از تقدیر خدا گذشته و دیگر دعا فایده ای ندارد) چه آنکه نزد خدا منزلتی است که به آن نمی شود دست یافت مگر از طریق دعا و تقاضای از خدا و اگر بنده ای دهان خود را ببندد و از خدا نخواهد ، چیزی به او داده نمی شود، پس بخواه تا به تو بدهند، ای میسّر، حقیقت آن است که هیچ دری نیست که کوبیده شود ، مگر آنکه بزودی به روی کوبنده اش گشوده گردد.[10] و باز از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه وآله ـ منقول است که فرمود: مسلمانی که دعا می کند اگر دعایش درباره قطع رحم و انجام گناهی نباشد به یکی از سه هدف خواهد رسید: خداوند در بر آوردن نیازش سرعت می افزاید، یا نعمتی برای او ذخیره سازد و یا شرّ و آسیبی را از او دور نماید.[11] حال بعد از بیان این مطالب، به عنوان نتیجه و جواب سؤال می توان گفت: بله می توان دعا کرد. و آنچه از آیات و روایات استفاده می شود این است که برای دعا نمی توان حدّی تعیین کرد و اصولا علم و ایمان و اعتقاد به خدا ما را وادار می کند تا معتقد شویم به اینکه آنچه محال ذاتی نیست و عقل و عادت آن را محال نمی داند دعا در مورد آن مستجاب است.[12] که قسمت عمده از معجزات انبیاء هم مربوط به همین استجابت دعا است. البته باید به این نکته توجه داشت که اولا شرایط و لوازم دعا را تأمین کنیم، و ثانیاً: ممکن است انسان عادی به بسیاری از ارزشهای والای خویش پی نبرده و آنچه را که در تأمین سعادت انسانی وی اصالت دارد درک نکند و تمام توجّهش صرف یک سلسله مطالب بسیار کوچک و کم ارزش گردیده و آنها را به عنوان حوایج اصلی و مهم از خدا بخواهد.
و لهذا چه بهتر است که در این مرحله نیز سر بر آستان خاندان عصمت بگذارد و از زبان آن بزرگواران به دعا و مناجات با خدا بپردازد، چون تنها آنانند که خدا را تا آنجا که می شود شناخت، شناخته اند و هم به راه و رسم بندگی و عرض نیاز، آن چنان که شایسته است پی برده اند، و هم می دانند از خدا چه باید خواست و چگونه باید خواست.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ ترجمه اصول کافی، ج 4، کتاب دعا.
2ـ اکثر تفاسیر شیعه، ذیل آیه 186 سوره بقره.

پی نوشت ها:
[1] . فرهنگ بزرگ جامع نوین، ج 1، مادّه دعا; لغت نامه دهخدا، ج 18، بخش دوّم، حرف «د»، ص 23.
[2] . اصول کافی، ج 2، کتاب دعا.
[3] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 93، ص 302.
[4] . اصول کافی، ج 4، کتاب دعا.
[5] . اعراف/ 180.
[6] . بقره/ 186.
[7] . غافر/ 60.
[8] . انبیاء/ 89ـ90.
[9] . بحارالانوار، ج 93، ص 302، نقل از عده الداعی.
[10] . کافی، ج 4، ص 211، کتاب دعا، حدیث 3.
[11] . مجمع البیان، ج 1 و 2، ص 278.
[12] . در تفسیر عیاشی ج 1، ص 83 ، ذیل جمله «فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی» آمده است: امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: یعنی ایمان بیاورند که من قادر هستم آنچه می خواهند به ایشان بدهم; و در مجمع البیان ج 1، ص 278 از امام صادق ـ علیه السلام ـ آورده که در معنای «و لیؤمنوا بی» فرمود: این است که این معنا را محقّق و ثابت کنند که من می توانم خواست آنان را بدهم.