نویسنده:خدامراد سلیمیان
منبع: درسنامه مهدویت2-ص79 تا ص81
دومین نایب از «نواب چهارگانه» امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، محمد بن عثمان، فرزند نایب نخست است. وی پیش از آن، در زمان حیات پدرش، از سوی امام عسکری(علیه السلام) به نیابت امام غایب معرفی شده بود. بدین صورت که آن حضرت، هنگامی که گروهی از شیعیان یمن در شهر «سامرا» به حضورش شرفیاب شدند، عثمان بن سعید را نزد خود فرا خواند و بر وکالت و وثاقت او تصریح کرد. سپس فرمود:
گواه باشید عثمان بن سعید عمری، وکیل من است و فرزندش محمد بن عثمان وکیل فرزند من، مهدی شما است.1
عثمان بن سعید هنگام مرگ خود، به دستور حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیابت را به فرزند خود «محمد» سپرد. به علاوه خود حضرت ولی عصر(علیه السلام) نیز در توقیعاتی، به نیابت او تصریح فرمود.2
آن حضرت در توقیعی چنین فرمود:
ما برای خداییم و بازگشتمان به سوی او است. تسلیم فرمان خدا و خشنود به قضای الهی هستیم. پدرت سعادتمندانه زیست و نیکو از این جهان، دیده بر بست. خدای رحمتش کند و او را به اولیا و موالی خود ملحق سازد! که همواره در راه آنان کوشا بود و در چیزهایی که او را به خدا نزدیک سازد، تلاش فراوانی داشت. خداوند تبارک و تعالی رویش را سفید و درخشنده کند و لغزش‏هایش را ببخشد!.3
در بخش دیگری از آن توقیع فرمود:
از کمال سعادت او بود که خداوند چون تو فرزندی را روزی‏اش ساخت که جانشین او باشد و به امر او قیام کند.4
همچنین در توقیع دیگری فرمود:
… و اما محمد بن عثمان عمری، خداوند از او و پدرش خشنود و راضی باشد! همانا او مورد وثوق من و نوشته او، نوشته من است.5
محمد بن عثمان، به رغم مخالفت‏هایی که از سوی مدعیان دروغین نیابت با وی صورت می‏گرفت و با وجود فشارهایی که از حاکمان و خلفای آن دوران بر وی وارد می‌شد، توانست جایگاه نیابت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به گونه‌ای شایسته نگه داشته، امور واگذار شده را به شایستگی انجام دهد. او نگذاشت غالیان با ترفندهای دروغین خود، شیعیان را متوجه خود سازند و نیابت او را متزلزل کنند؛ از این رو دوستداران ائمه(علیهم السلام) هیچ‏گاه درباره نیابت و وثاقت وی شک و تردید نکردند.
نایب دوم، میان نواب چهارگانه بیشترین ‏مدت را در جایگاه نمایندگی امام زمان(علیه السلام) به خود اختصاص داد و حدود چهل سال نایب و رابط بین امام و شیعیان بود؛ از این رو توانست مسایل فقهی، کلامی، اجتماعی و… بیشتری از محضر حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) پرسیده، پاسخ‌های آن حضرت را در اختیار عموم مردم قرار دهد.

برخی ویژگی‌های نایب دوم
1. وی فرزند نخستین نایب بود؛ از این رو از موقعیت نیابت به طور کامل آگاهی داشت.
2. همانند پدرش، از طرف دو امام به نیابت امام زمام(علیه السلام) نصب شده بود.
3. در مقایسه با دیگر نایبان، مدت زمان بیشتری نایب حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده است.
4. وی مرجع و پناهگاه شیعیان در مسایل کلامی، فقهی، اجتماعی و… بود.
5. افزون بر رسیدگی به امور شیعیان، از حساس‌ترین وظایف او در دوران نیابت، مبارزه با مدعیان دروغین نیابت بود.
ابوجعفر محمد بن عثمان، طبق دیدگاه مشهور، در سال 305 ق در آخر ماه جمادی الاولی وفات یافت.
قبر ابوجعفر محمد بن عثمان، در کنار قبر مادرش، بر سر راه کوفه در محلی که خانه اش آن‌جا بود، واقع است. این محل در سمت غربی بغداد است.6

پی نوشت ها:

1. ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 356، ح 317.
2. ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 510، ح 41؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 361.
3. همان، ص 188، ح 38.
4. پیشین.
5. شیخ طوسی, کتاب الغیبه، ص 362، ح 326.
6. غفارزاده، علی، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان (علیه السلام)، ص230، به نقل از: کتاب الغیبه، ص366..