قرآن مجید در سوره ی اسراء آیه 85 می فرماید: «وَ یَسئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِن أَمرِ رَبّی…»
آنچه که در احادیث اسلامی پیرامون تفسیر آیه وارد شده است، روح را به فرشته بزرگ تفسیر کرده است و در میان دوازده روایتی که در تفسیر «البرهان»(1) و هفت روایتی که در تفسیر «نور الثقلین»(2) نقل شده است، فقط در یک روایت به روح انسانی تفسیر گردیده است.
سیوطی در تفسیر «الدر المنثور» روایاتی نقل کرده که شاید یکی بیشتر مربوط به روح انسانی و حیوانی نیست.

عقیده ی یهودیان درباره «جبرئیل»

آیات قرآن و شأن نزول هایی که پیرامون آنها وارد شده است می رساند که جامعه یهود و یا لااقل یهود معاصر با پیامبر، جبرئیل را دشمن داشته و او را فرشته عذاب می نامیدند تا آنجا که درباره او می گفتند که خداوند به او دستور داده بود که نبوت را در سلسله فرزندان اسراییل قرار دهد ولی او آن را به فرزندان اسماعیل داد و جمله «خان الامین» که نویسندگانی جاهل و نادان به شیعه نسبت می دهند مربوط به این گروه است که او را به خیانت در عوض کردن محب نبوت متهم کرده و به عللی او را دشمن می داشتند(3) و به مودت میکاییل تظاهر کرده و به جبرئیل عداوت می ورزیدند قرآن در مقام انتقاد از چنین عقیده چنین می فرماید:
«قُل مَن کانَ عَدُوّاً لِجبریلَ فَانَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلبِکَ بِإِذنِ الله مُصَدِّقاً لِما بینَ یَدَیهِ وَ هُدیً وَ بُشری لِلمُومِنینَ».(4)
«بگو هرکس دشمن جبرئیل باشد (او دشمن خدا است و او مأموری بیش نیست) او به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده، کتاب های پیشین را تصدیق می کند و مؤمنان را هدایت نموده و مایه بشارت است.»
و باز می فرماید: «مَن کانَ عَدُوّاً للهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبریلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلکافِرین»(5)
«هرکس دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران او و جبرئیل و میکائیل باشد، (محققاً او کافر است) و نیز دشمن کافران است.»
از این آیات به روشنی استفاده می شود که آنان به عللی «روح الامین» را دشمن می داشتند و قرآن هم او را از هر لغزش پیراسته می داند و یادآور می شود که او مأمور خدا بوده است.
از آنجا که گروه یهود جبرئیل را به خیانت متهم می کردند، خداوند او را با لفظ «الامین» توصیف می کند و می فرماید:
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمینُ عَلی قَلبِکَ لِتَکُونَ مِنَ المُنذِرِین»(6)
«روح الامین قرآن بر قلب تو نازل کرده تا تو از بیم دهندگان باشی.»
با توجه به این مقدمات بالاخص این که طراحان سؤال، گروه یهود بودند و درباره او عقیده ویژه ای داشتند و او را به علت این که: مأمور عذاب بود، و از زوال ملک بنی اسرائیل به وسیله بخت نصر گزارش داده بود و در مسأله نبوت خیانت ورزیده و آن را از نسل اسرائیل به نسل دیگر منتقل ساخته است (با توجه به این مطالب) می توان گفت که مقصود آنان از روح همان «روح الأمین» است و آنان می خواستند که از این طریق نشریه پیامبر را درباره وی به دست آورند، که اگر با نظریه آنان موافقت داشته باشد، از تأیید او بهره بگیرند، و در غیر این صورت با او مخالفت ورزند از این جهت به قریش تعلیم دادند که از او درباره «روح» نیز سؤال کنند.
بنابراین تفسیر روح در این آیه به روح «مبدأ حیات» در انسان و حیوان بسیار بعید است و این تفسیر فقط در یک روایت وارد شده است. دورتر از آن این که بگوییم مورد سؤال، قدیم و حادث بودن روح انسانی است که هرگز برای یهود آن زمان و عرب جاهلی مفهوم و مورد نظر نبود.
تا این جا روشن گردید که مقصود از «الروح» در مورد سؤال، همان روح الامین و جبرئیل است، اکنون باید دید که جواب قرآن از این سؤال چیست؟!
به دیگر سخن: ثابت شد که مقصود از روح که در آیه «وَیَسأَلُونَکَ عَن الرُّوح قُلِ الرُّوحِ مِن أَمرِ رَبِّی» همان «روح الأمین» است اکنون باید دید مقصود از جواب قرآن «قُل الرُّوح مِن أَمرِ رَبّی» چیست؟
ابن عباس می گوید: پیامبر به جبرئیل گفت: چرا ما را بیشتر از آنچه که ملاقات می کنید، ملاقات نمی نمایید. در این موقع در پاسخ پرسش پیامبر آیه یاد شده در زیر نازل گردید:
«وَما نَتَنزَّلُ إِلاّ بِاَمرِ رَبِّک»(7)
«ما به فرمان پروردگار تو فرود می آییم و پیرو دستور او هستیم».(8)
با توجه به این مطلب، به روشنی می توان گفت: مقصود از جمله ی «قُلِ الرُّوحُ مُن أَمرِ رَبّی» این است که ای پیامبر به سؤال کنندگان بگو: روح (الأمین) مقام و موقعیتی جز این که مأموری از مأموران خدا است، ندارد و او در سمت فرمانبرداری به پایه ای رسیده است که تو گویی سراپا (امر) و (فرمان) خدا است، همچنان که گاهی فردی از نظر عدالت و پاکی به پایه ای می رسد که تو گویی عین عدل و عدالت است.

پی نوشت ها :

1) تفسیر برهان/ج2/ص444-445.
2) نور الثقلین/ج3/ص215-219.
3) تفسیر فخر/ج1/ص437- مجمع البیان/ج1/ص167.
4) بقره/97.
5)بقره/98.
6) شعراء/193-194.
7) مریم/64.
8)مجمع البیان/ج3/ص521.

منبع: منشور جاوید/ج3/ صفحات 204-211و 215و 216.
منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره35.