سیره و سبک زندگی اهل بیت(علیهم السلام) دارای ابعاد و شاخص های گسترده ای است که جلوه های ناب و زیبای آن برای تمام جنبه های مختلف زندگی انسانی درس آموز و دارای پیام است. یکی از ابعاد بسیار مهمی که در مبانی و آموزه های فکری و فرهنگی اهل بیت(علیهم السلام) برای زندگی بشری بخصوص جامعه اسلامی حاوی پیام راهبردی و استراتژیک است، مباحث اقتصادی است. از این رو لازم و ضروری است که محققان و اساتید اقتصاد اسلامی با تمرکز محققانه بر معارفی که از ایشان به یادگار مانده در جهت تقویت و استحکام اقتصادی گام های روشنی بردارند. به همین منظور در این نوشتار تلاش داریم با تکیه بر اندیشه امام صادق(علیه السلام) مباحث مرتبط با دیدگاه اقتصادی حضرت را در منابع روایی مورد واکاوی قرار دهیم.
رهیافتی بر نگرش اقتصادی امام صادق(علیه السلام)
در جنگ تمام عیار اقتصادی که همه ابرقدرت های جهانی به نوعی تلاش دارند منافع اقتصادی ایران را به نفع خود مورد استثمار قرار دهند، و ایران اسلامی را از منافع و منابع طبیعی خود محروم سازند، دست یابی مدل و الگوی اسلامی که زمینه ساز تقویت، رشد، رونق و شکوفایی اقتصادی ست بسیار لازم و ضروری است. با دقت و بررسی علمی در روایات گوهرباری که از امام صادق(علیه السلام) به یادگار مانده می توان به نکات و شاخص های مهمی دست پیدا کرد که دست یابی به اهداف مهم اقتصادی همچون امنیت، عدالت و رفاه عمومی را برای انسان به دنبال خواهد داشت.
1-هدایت نقدینگی به سمت تولید
یکی از مهمترین و ارزشمند ترین موضوعاتی که در مباحث اقتصادی بسیار کارگشا بوده و جامعه اسلامی را با شدت بیشتری به سوی اهداف اقتصادی سوق می دهد، هدایت و مدیریت صحیح نقدینگی موجود در جامعه است. در منابع روایی وارد شده از امام صادق(علیه السلام) می توان با روایتی را مشاهده کرد که، نوع مدیریت نقدینگی را مشخص می نماید. «الکافی عن زراره: سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ: ما یُخَلِّفُ الرَّجُلُ شَیئا أشَدَّ عَلَیهِ مِنَ المالِ الصّامِتِ. قُلتُ: کَیفَ یَصنَعُ بِهِ؟ قالَ: یَجعَلُهُ فِی الحائِطِ یَعنی فِی البُستانِ أوِ الدّار؛[1]الکافى از زراره: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «در آن چه انسان از خود به جا مىگذارد، هیچ چیز به اندازه مال خاموش [طلا و نقره] به زیان او نیست». گفتم: «با آن چه کند؟» فرمود: «آن را در باغ هزینه کند».افرادی که دارای ثروت و سرمایه هستند، به جای این که مال خود را در تجملات خرج نمایند با مدیرت صحیح خود می توانند با تأسیس کارخانه و یا تعاونی های تولیدی علاوه بر اینکه سرمایه خود را افزایش دهند و با جذب کارگر و افراد بیکار به نوعی در بهبود وضع معیشت آنان نیز سهیم باشند. اگر نقدینگی و پول های سرگردان و انباشت شده در کشور به درستی مدیریت و هدایت نشوند نه تنها سود و خیری را عاید منافع اقتصادی نخواهد کرد، بلکه با یک جهت گیری منفی و سوگیری مضرر زمینه ساز چالش اقتصادی را نیز به وجود آورد. تجربیات 40 ساله انقلاب اسلامی حاکی از آن است که هرگاه دولت مردان و دست اندرکاران اقتصادی کشور برای پول و سرمایه مردم برنامه جامع اقتصادی نداشتند، این نقدینگی عاملی در تشدید تورم و گرانی در موضوعاتی همچون سکه، دلار، خودرو، … می شود از این و مقام معظم رهبری(حفظه الله) در این خصوص این چنین تأکید فرموده اند:
نقدینگی، شمشیری دو لبه است و همان‌طور که نعمت بزرگی است، در صورت عدم مدیریت صحیح می‌تواند بلا و چالش بزرگی برای اقتصاد کشور باشد.[2] اگر مابه‌ازای نقدینگی ایجاد شده، تولید واقعی کالا در اقتصاد شکل بگیرد و کمبود کالا وجود نداشته باشد، مشکلی گریبان گیر اقتصاد کشور نمی شود؛ اما اگر نقدینگی ایجاد شده در اقتصاد، بیشتر از تولید کالا و خدمات باشد، موجب ایجاد تورم می شود که آثار مخربی را در اقتصاد کشور بر جای می گذارد.[3] رویه نقدینگی در کشور اگر شکل و شمایل تکاثر و ثروت اندوزی و فخر فروشی را به دنبال داشته باشد نه تنها مقبولیت لازم را در منابع دینی و اسلامی کسب نخواهد کرد، بلکه در فرهنگ قرآن نیز به روشنی از آن نکوهش شده است؛ کما اینکه آیات مشخص از قرآن کریم به این موضوع اختصاص دارد.[4]
2-تقویت فرهنگ کار و تلاش
در فرهنگ و اندیشه اسلامی کار و تلاش در جهت تحصیل رضایت الهی و با انگیزه تحصیل رفاه و آسایش خود و خانواده از جمله کارهای بسیار ارزشمندی است که اجر و مزد جهاد در راه خدا را دارد. در اندیشه و سیره امام صادق(علیه السلام) به این موضوع این چنین اشاره شده است: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛[5] آن که برای تأمین معاش خانواده‌اش تلاش کند، همانند رزمنده در راه خدا است». جامعه و کشوری که به خوبی با ارزش و اهمیت گفتمان کار و تلاش آشنا شده است هیچ گاه ننگ خواری و ذلت و تن پروری را نخواهد خرید. پیشرفت و رونق در هر کشور در گرو فعالیت و کار مردمان آن جامعه است. جامعه ای که خواهان سعادت مادی و رونق اقتصادی است باید با دستان خود سرنوشت خود را مشخص نمایند این موضوع یک اصل قرآنی و سنت الهی است که باری تعالی در خصوص آن این چنین فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم؛[6] (امّا) خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند!».
3-محوریت اخلاق و عدالت در اقتصاد
وجه تمایز فرهنگ کار و تلاش اقتصادی در اندیشه امام صادق(علیه السلام) با آنچه در جهان سرمایه داری وجود دارد، را می توان در محوریت داشتن اخلاق و عدالت مشاهده کرد. در اندیشه اهل بیت(علیهم السلام) هر چند تلاش اقتصادی مورد تأکید و سفارش بوده ولی ارزش و قداست این موضوع تا زمانی است که بر مدار اخلاق و عدالت بچرخد، در اندیشه امام صادق(علیه السلام) عدالت محوری در اقتصاد خود زمینه جلب رحمت و برکت الهی است موضوعی که تحلیل عقلی و اثر روانشناسی آن در بهبود بهره وری و تقویت نیروی کار نیز می تواند بر رونق اقتصاد تأثیر مثبتی داشته باشد. امام صادق (علیه السلام): «اِنَّ النّاسَ یَستَغنونَ اِذا عُدِلَ بَینَهُم وَ تُنزِلُ السَّماءُ رِزقَها وَ تُخرِجُ الارضُ بَرَکَتَها بِاِذنِ اللّه تَعالى؛[6]اگر در میان مردم عدالت برقرار شود، همه بى نیاز مى شوند و به اذن خداوند متعال آسمان روزى خود را فرو مى فرستد و زمین برکت خویش را بیرون مى ریزد». از این رو کسب ثروت و سرمایه ای که همراه با ظلم و ستم به دیگران باشد حتی اگر رونق اقتصادی را نیز به دنبال داشته باشد مورد تأیید فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام) نیست، بر این اساس اقتصاد در اندیشه امام صادق(علیه السلام) زمانی پسندیده و نیکو است که شاخص های اخلاقی در آن مورد توجه قرار داشته باشد. بدیهی است که مؤلفه های اخلاقی دارای گستره فراوانی است که فعالیت های فراوان را در بر می گیرد. ممنوعیت احتکار، ممنوعیت تحصیل مال به امور غیر شرعی و باطل، کلاه برداری، اجهاف در حق دیگران،…
4-اصلاح الگوی مصرف
در مدل و الگوی اقتصادی که از اندیشه امام صادق(علیه السلام) به دست می آید، باید توجه ویژه ای به مدیریت مصرف و اتخاذ الگوی اسلامی داشت. ویژگی و مؤلفه های مدیریت مصرف اهل بیت(علیهم السلام) در بر دارنده اموری همچون قناعت و ساده زیستی، پرهیز از اسراف و زیاده روی است. با مطالعه در آسیب ها و چالش های اقتصاد خانواده و جامعه به خوبی می توان به تبعات شوم و خسارت بار اسراف و زیاده روی آشنا شد موضوعی که تأثیر مستقیمی در رکود اقتصادی و افزایش فقر و نداری در جامعه دارد، این مطلب به خوبی در روایاتی که از امام صادق(علیه السلام) به یادگار مانده مشهود است: امام صادق (علیه السلام) : «إِنَّ السَّرَفَ یورِثُ الفَقرَ وَ إِنَّ القَصدَ یورِثُ الغِنى؛[7]اسراف باعث فقر و میانه روى موجب بى نیازى مى شود».
در واقع اگر به خوبی جلوی اسراف در جامعه گرفته شود و صاحبان دارایی‌ها، مازاد بر حد نیاز شخصی را در راه خدا انفاق یا در امور مفید سرمایه گذاری کنند، باعث زدودن فقر از جامعه شده و عدالت اقتصادی تحقق خواهد یافت. افرادی که دارای ثروت و سرمایه هستند، به جای اینکه مال خود را در تجملات خرج نمایند با مدیرت صحیح خود می توانند با تأسیس کارخانه و یا تعاونی های تولیدی علاوه بر اینکه سرمایه خود را افزایش دهند و با جذب کارگر و افراد بیکار به نوعی در بهبود وضع معیشت آنان نیز سهیم باشند.[8]
پی نوشت ها:
[1]. الکافی (ط – الإسلامیه) ؛ ج5 ؛ ص91، ح2.
[2]. ر.ک بیانات رهبر انقلاب در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت ۹۷/۴/۲۴.
[3]. ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار رئیس‌جمهوری و اعضای هیأت دولت۹۱/۶/۲.
[4]. سوره مبارکه همزه آیات1-3. «واى بر هر عیب جوى مسخره کننده اى! همان کس که مال فراوانى جمع آورى و شماره کرده (بى آنکه مشروع و نامشروع آن را حساب کند)! او گمان مى کند که اموالش او را جاودانه مى سازد!».
[5]. الکافی (ط – الإسلامیه) ؛ ج5 ؛ ص88، ح1.
[6]. کافى(ط-الاسلامیه) ج 3، ص 568، ح 6.
[7]. کافی(ط-الاسلامیه)ج 4 ، ص 53 ، ح 8.
[8]. ر.ک: جهانیان، اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی، ص233.
