پاسخ اجمالی

درباره این‌که جبرئیل(ع) هنگام ندای آسمانی امام زمان(عج) را با چه نامی معرّفی می‌کند؛ از روایات دو مطلب استفاده می‌شود:
یک. تصریح به نامی نشده و فقط با عبارات «بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیه» و «اسْمُ نَبِیٍّ وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمُ وَصِی» بیان شده است،‏ ‏ولی این‌که نام کدام‌یک از پیامبران و یا کدام یک از امامان(ع) است، مشخص نشده است.
دو. با نام «احمد بن عبد الله» ندا داده می‌شود؛ یعنی همان نام مبارک پیامبر گرامی اسلام(ص)، و همان‌طور که گفته شد این دست از روایات که ظاهراً منشأ بسیاری از آنها به یک روایت برمی­گردد، بیشتر در منابع اهل سنت آمده است.

پاسخ تفصیلی

یکی از مهم‌ترین علامت‌های ظهور امام زمان(عج) که در شمار نشانه‌های حتمی ذکر شده[1] و نزدیک‌ترین آنها به ظهور به شمار می‌رود، صدا و ندایی است که از آسمان شنیده خواهد شد. کمتر روایتی یافت می‌شود که از علایم ظهور سخن گفته، ولی به این نشانه مهم اشاره نکرده باشد. فقط در کتاب «غیبت نعمانی» از 68 روایت باب علائم ظهور، 29 روایت،[2] درباره این نشانه سخن می‌گوید و این غیر از روایت‌های دیگر باب‌ها و دیگر کتاب‌های مربوط به غیبت امام مهدی(عج) است. موضوع ندا و صیحه آسمانی، در منابع اهل سنت هم، شبیه احادیث شیعه آمده است.[3] در برخی روایات، درباره این ندای آسمانی به آیه «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَهً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعینَ»؛[4] استدلال شده و ندای آسمانی، مصداقی برای این آیه شمرده شده است.[5] از این علامت بیشتر به «نداء» و گاه «صوت» و گاه «صیحه» تعبیر شده است.
بر طبق روایات؛ هنگام ظهور، ندایی آسمانی از سوی جبرئیل و ندایی دیگر از سوی شیطان (ابلیس) مردم را دعوت می‌کند. که ندای جبرئیل به منظور معرّفی امام مهدی(عج) به مردم جهان است. در این‌جا به برخی از آن روایات اشاره می‌شود:
امام باقر(ع) فرمود:
«… نداکننده‌اى از آسمان به نام حضرت قائم(عج) ندا سر می‌دهد و هر که در مشرق و مغرب است می‌شنود، هیچ خفته‌اى نمی‌ماند مگر این‌که بیدار می‌شود، و هیچ ایستاده‌اى نمی‌ماند مگر این‌که می‏نشیند، و هیچ نشسته‌اى نمی‌ماند مگر این‌که از وحشت آن صدا بر دو پاى خویش بر می‌خیزد، پس خداوند هر که را بدان آوا عبرت پذیرد و پاسخ گوید مورد رحمت قرار دهد که آن صداى نخستین آواى جبرئیل روح الأمین(ع) است. پس در آن تردید نکنید، بشنوید و اطاعت کنید، و در پایان روز آواز ابلیس ملعون است که ندا در می‌دهد: بدانید که فلانى مظلومانه کشته شد، براى این‌که مردم را دچار شک و گرفتارى سازد. پس بسى افراد شک‌کننده سرگردان در آن روز پدید آیند که در آتش سرازیر خواهند شد، پس اگر در ماه رمضان آوائى شنیدید در آن تردید نکنید که صداى جبرئیل است، و نشانه آن این است که او به نام قائم و اسم پدرش ندا سر می‌دهد…».[6] «از علامات ظهور او خروج سفیانی است از شام و خروج یمانى و صیحه و آوازى از آسمان در ماه رمضان و منادى ندا کند به اسم او و اسم پدر او».[7] داود بن کثیر رقى می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: من به فدایت این امر(حکومت حق و الهى) آن‌قدر به درازا کشید که دل‌ها تنگ شد و از اندوه جانمان به لب رسید. آن‌حضرت فرمود: «این کار در آخرین مرحله ناامیدى و سخت‌ترین مرتبه غم و اندوه انجام خواهد گرفت آواز دهنده‌اى از آسمان به نام امام قائم و نام پدرش آواز خواهد داد»، پرسیدم: فدایت شوم نامش چیست؟ امام(ع) فرمود: «نام او، نام یک پیامبر و نام پدرش، نام جانشینى است‏».[8] در منابع اهل سنت از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «هنگامی که ندا دهنده‌ای از آسمان ندا می‌دهد: ای مردم! همانا خدای – عزّ و جلّ- از شما، ستم ستمکاران و نفاق منافقان و پیروانشان را قطع و برداشته است، و بهترین شخص امت محمد(ص) را بر شما ولایت داده است، به او در مکه ملحق شوید، او مهدی و نام او احمد بن عبد الله است».[9]  البته سید بن طاوس نیز این روایت را در کتاب «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن‏»[10] آورده است.
درباره این‌که جبرئیل(ع) هنگام ندای آسمانی با چه نامی امام زمان(عج) را معرّفی می‌کند؛ از روایات دو مطلب استفاده می‌شود:
یک. تصریح به نامی نشده و فقط با عبارات «بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیه» و «اسْمُ نَبِیٍّ وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمُ وَصِی» بیان شده است،‏ ‏ولی این‌که نام کدام‌یک از پیامبران و یا کدام یک از امامان(ع) است، مشخص نشده است.
دو. با نام «احمد بن عبد الله» ندا داده می‌شود؛ یعنی همان نام مبارک پیامبر گرامی اسلام(ص)، و همان‌طور که گفته شد این دست از روایات که ظاهراً منشأ بسیاری از آنها به یک روایت برمی­گردد، بیشتر در منابع اهل سنت آمده است.

[1]. ر.ک: شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 371، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413ق؛ شیخ حر عاملی، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، ج 5، ص 64، اعلمی، بیروت، چاپ اول، 1425ق.

[2]. ر.ک: ابن أبی زینب (نعمانی)، محمد بن ابراهیم، الغیبه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، نشر صدوق، تهران، چاپ اول، 1397ق: روایت‌های شماره 9 – 11، 13 – 17، 19 – 23، 25 – 29، 31 – 35، 54 و 63 – 67 از باب 14، «ما جاء فی العلامات التی تکون قبل قیام القائم (عج) و یدل على أن ظهوره یکون بعدها کما قالت الأئمه(ع)»، ص 252 – 267، 274، 278 – 279.

[3]. ر.ک: مروزی، نعیم بن حماد، کتاب الفتن، ص 209 و 236، دار الفکر، بیروت، 1414ق؛ مقدسی سلمی شافعی، یوسف بن یحیى، عقد الدرر فی أخبار المنتظر و هو المهدی(ع)، محقق و مصحح: بورینی، شیخ مهیب بن صالح، ص 101، 122، 135، 151، 170، 171، 206، 207، 229، 343، مکتبه المنار، الزرقاء، أردن، چاپ دوم، 1410ق؛ متقی هندی، علاء الدین علی، کنز العمال، ج 14، ص 588، مؤسسه الرساله، بیروت، 1409ق؛ ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 448، مؤسسه الرساله، بیروت، 1413ق.

[4]. شعراء، 4: «اگر ما اراده کنیم، از آسمان بر آنان آیه‏اى نازل مى‏کنیم که گردنهایشان در برابر آن خاضع گردد».

[5]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 2، ص 118، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 8، ص 310، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 372، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1395ق.

[6]. الغیبه، ص 254.

[7]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 2، ص 523، نشر بنی هاشمی، تبریز، چاپ اول، 1381ق؛ ر.ک: «هویت سفیانی، یمانی، خراسانی، شعیب ابن صالح و زرقاوی»، سؤال ۷۲۲۹؛ «علایم ظهور امام زمان (عج)، سؤال ۲۱۹.

[8].  الغیبه، ص 181: «مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَدِینِی قَالَ حَدَّثَنَا عَلِی بْنُ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ طَالَ هَذَا الْأَمْرُ عَلَینَا حَتَّى ضَاقَتْ قُلُوبُنَا وَ مِتْنَا کَمَداً فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ آیسَ مَا یکُونُ مِنْهُ وَ أَشَدَّهُ غَمّاً ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ وَ اسْمِ أَبِیهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا اسْمُهُ فَقَالَ اسْمُهُ اسْمُ نَبِی وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمُ وَصِی».‏

[9]. دانی، عثمان بن سعید، السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعه و أشراطها، ج 5، ص 1089، دار العاصمه، الریاض، چاپ اول، 1416ق؛ عقد الدرر فی أخبار المنتظر و هو المهدی(ع)، ص 101.

[10]. ابن طاووس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن المعروف بالملاحم و الفتن، ص 281، مؤسسه صاحب الأمر(عج)، قم، چاپ اول، 1416ق.