روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانی دارد. از تورات و انجیل فعلی برمی‏آید که روزه، در میان یهود ونصاری و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است.
خود حضرت موسی(ع) چهل روز روزه داشته است. همچنین از انجیل برمی‏آید که خود حضرت مسیح هم چهل روز روزه داشته است. پس روزه و رمضان، دو برادر کلانسال هستند در میان بشریت و از آوازه بلندی برخوردارند.
روزه اثرات فردی، اجتماعی، تربیتی، بهداشتی و درمانی زیادی را در جوامع بشری ببار آورد و ببار می‏آورد و اثرات مادی و معنوی فراوانی را در وجود انسان می‏گذارد.
پیامبر اسلام (ص) در حدیث بسیار معروفی می‏فرماید: «صوموا تَصِحّوا.» روزه بگیرید تا سالم شوید.
خوشبختانه بعد از گذشت حدود هزار و چهار صد سال، تازه دنیا دارد بر سر عقل می‏آید و بحث «روزه درمانی» را مطرح می‏کند، هرچند هر کس نمی‏تواند به عمق و فلسفه روزه، بطور دقیق پی ببرد.
امروزه در بحثهای روان‏شناسی، بحث «فراروان» مطرح است ولی بطور یقین، غیر از انسانهای کامل و مؤمنین واقعی، کسی نمی‏تواند این کلام حضرت امیر(ع) را درک کند که فرمود:
«صومُ النفس امساکُ الحَواسّ الخمسِ عن المآثمِ و خُلوّ القلبِ من جمیعِ أسبابِ الشّرّ» روزه جان یعنی چه؟ و چه کسی می‏تواند آن را درک و سپس عمل بکند؟!
به هر حال ، در این نوشتار کوتاه سعی شده به این پرسش پاسخ دهیم که:
آیا روزه اثرات درمانی دارد یا خیر و گستره آن تا کجاست؟ لذا در این مقاله در چند عنوان بحث نمودیم که عبارتند از:
1 ـ درآمد 2ـ تعریف، اهمیت و ضرورت 3ـ انواع روزه 4ـ فلسفه روزه، 5ـ سوژه‏های تربیتی روزه و رمضان 6ـ خداحافظ رمضان 7ـجشن روزه دار و عید واقعی 8 ـ نتیجه و در پایان کتابنامه.

تعریف، اهمیت و ضرورت:
در فرهنگ قرآن، از روزه به «صوم» تعبیر شده است. صوم در لغت به معنای برخاستن است بی‏آنکه بعد از آن کاری شود.
نزد بعضی صوم به معنای نگاه داشتن است. هر یک از دو معنا مناسبت دارد با معنای شرعی و آن نگاه داشتن خود است بر وجه شرع در روز از آنچه در شرع او را مفطر خوانند با نیّت.1
در جای دیگر آمده: صوم به معنای روزه. همچنین است صیام.
اصل آن امساک از مطلق فعل است، خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن.
صوم اسلامی امساک مخصوصی است از طعام و چیزهای دیگر که از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن شب به پایان می‏رسد.2
در التبیان از صوم چنین تعریف شده است:
«الصوم فی الشّرع هو الامساک عن اشیاء مخصوصه علی وجه مخصوص ممّن هو علی صفات مخصوصه و من شرط انعقاد النیّه.»3
روزه در شرع، عبارت است از: 1ـ خودداری کردن از خوردن اشیاء خاص و ویژه، 2ـ بر وجه مخصوص، 3ـ از کسانی که دارای خصوصیات ویژه هستند، 4ـ به شرط بستن نیّت.
به هر تقدیر در رساله عملیه آمده:
روزه آن است که انسان برای اطاعت فرمان خدا، از اذان صبح تا مغرب، از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند خودداری نماید.
اهمیت:
اهمیت روزه آنقدر زیاد است که با زندگی و زنده ماندن انسان عجین است. روزه زباله‏ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‏سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی» می‏کند.
ضرورت:
در این برهه از زمان، بخاطر مصنوعی گشتن زندگی و خوردنیها و نوشیدنیهای شیمیایی‏زا، زندگی و محیط زیست بشر، با خطر جدّی مواجه گشته است.
یکی از بهترین راه درمان این همه بیماریهای جسمی و روانی «روزه درمانی» است که به روزه شکم، جسم را درمان بخشیم و با روزه نفس، جان و روان خود را.
یکی از فقره‏های دعای ماه رمضان که دعای بین المللی هم هست این است که: «اللهمّ اشفِ کلّ مریض» خدایا تمام بیماران جهان را شفاببخش.
به امید روزی که جهانیان به خاطر درمان بیماری جسمشان هم که شده سراسیمه به روزه درمانی روی بیاورند و عظمت‏های اسلام را قطره‏ای بنوشند.

انواع روزه:
روزه به عبارات مختلف، تقسیمات مختلفی را به خود اختصاص می‏دهد.
تقسیمات روزه در فقه عبارت است از:
1ـ روزه واجب، 2ـ روزه حرام، 3ـ روزه مستحب، 4ـ روزه مکروه.
روزه‏های واجب عبارتند از:
1ـ روزه ماه رمضان، 2 ـ روزه قضاء ماه رمضان، 3 ـ روزه کفاره، 4 ـ روزه قضای پدر [یا مادر] بر پسر بزرگتر، 5ـ روزه‏های نذر و عهد، 6ـ روزه‏های استیجاری.
روزه‏های حرام عبارتند از:
1ـ عید فطر (اول شوال)، 2ـ عید قربان (دهم ماه ذی الحجه)، 3ـ روزه‏های ضرری، 4ـ روزه‏های مستحبی زن و فرزند اگر حق شوهر از بین برود و باعث اذیت پدر و مادر شود جایز نیست.
روزه‏های حرام دیگر نیز هست که در کتابهای مفصّل گفته شده است.
روزه‏های مکروه عبارتند از:
1 ـ روزه روز عاشورا، 2 ـ روزی که انسان شک دارد روز عرفه است یا روز عید قربان، 3ـ روزه میهمان بدون اجازه میزبان.
روزه‏های مستحب:
روزه تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه که در بالا بیان گشت، مستحبّ است، ولی بعضی از روزها تأکید بیشتری دارد. که برای توضیح بیشتر به رساله عملیه، به همین بخش مراجعه نمائید.

تقسیم روزه به اعتبار دیگر:
امیرالمؤمنین(ع) می‏فرمایند:
«صیامُ القلبِ عَنِ الفِکر فی الآثامِ افضلُ مِنْ صیامِ البَطْنِ عن الطعام»4
روزه دل از [برای] اندیشه در [ترک[ گناهان، بهتر از روزه شکم است از غذا خوردن و آشامیدن.
در این حدیث شریف به دو نوع روزه اشاره شد:
1ـ روزه جان.
2ـ روزه جسم.
روزه جسم مرحله نازله روزه است و گستره آن محدود به زمان خاص می‏باشد. روزه جسم و شکم آسان است و هر کس با اراده اندک می‏تواند از عهده آن برآید.
نخوردن و نیاشامیدن چند ساعت، چیزی نیست که برای یک انسان متدیّن مشکل ساز
باشد. انسان توانایی دارد چندین روز، چیزی نخورد و نیاشامد و در عین حال زنده و سالم بماند.
آنچه مهمّ است، روزه جان است که دامنه بسیار گسترده دارد و در عین حال بسیار سخت و دشوار است. چیزی نیست که هر کس بتواند به آسانی بدان دسترسی پیدا کند و یا به صرف دست یازیدن به روزه جسم و شکم، بتواند بدان دست یابد.
ملازمه‏ای بین روزه جسم و روزه جان وجود ندارد. روزه جسم و شکم، تنها می‏تواند مقدمه‏ای برای رسیدن به مرحله روزه جان باشد. رفع و دفع از خطورات ذهنی، خیالات، شبهات، انگیزه‏ها و غرضها، شهوات عملی و…، چیزی نیست که به صرف روزه جسم بدست آید.
در مرحله روزه دل، تمام اعضا و جوارح انسان روزه‏دار است.
گوش انسان روزه دارد. چشم و نگاه انسان روزه دارد. زبان انسان روزه دارد. ذهن انسان روزه دارد. نَفَس کشیدن و نَفَسها روزه دارند. در خوردن و خوابیدن و در خلوت و جلوت روزه دارند.
در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین(ع) می‏فرمایند:
«صومُ النّفسِ امْساک الحَواسّ الخَمْسِ عَن سائرِ المآثِم و خُلُوّ القَلْبِ مِنْ جمیعِ اسبابِ الشّرّ».5
روزه جان، خودداری کردن حواس پنجگانه از باقیمانده گناهان است و خلوت و آسوده ماندن دل از تمام اسباب پلید.
اگر «جان» انسان روزه باشد، حواس پنجگانه، برای همیشه حواسش جمع خواهد بود وبه سوی پلیدیها و پلشتیها، پا نخواهد نهاد.
این نماز و روزه و حجّ و جهاد هم گواهی دادنست از اعتقاد6
علی(ع) می‏فرمایند:
«صومُ النّفسِ عَنْ لذّاتِ الدّنیا انفعُ الصّیامِ».7
روزه جان از خوشیهای (پست) دنیا سودمندترین روزه‏ها است.
سرچشمه تمام بیماریهای روانی، شبهات علمی واخورده است و شهوات عملی.
برای مبارزه با این نوع بیماریهای خطرساز و خانمانسوز چه باید کرد؟
آیا با «سلاحهای هسته‏ای» می‏توان آن را مهار کرد؟ بطور یقین جواب این سؤال منفی است و اگر تمام سلاحهای گرم و سرد موجود در دنیا را بر سر «شهوات عملی» فرو نشانند، نه تنها شعله آتش آن خاموش نمی‏شود بلکه آتش آن شعله‏ورتر خواهد گشت. سرطان پنهانی است که با هیچ دارویی درمان نیابد.
تنها راه معقول مبارزه با آن، «سیر و سلوک علمی و عملی» است و این بدست نمی‏آید مگر از راه دین خداپسند و آن دین خداپسند، دین اسلام است که دارای شاخ و برگهای بیشماری است.
روزه یکی از شاخ و برگهای دین اسلام است که در درمان بیماریهای روانی بسیار نقش آفرین است، همانطوریکه به اعتراف دوست و دشمن، در درمان بیماریهای «تن» نقش بسزایی دارد.
در بخشی از کتاب «روزه روش نوین برای درمان بیماریها» آمده:
«امساک و روزه اختیاری و منظم، آثار مخصوصی در بدن پدید می‏آورد که بیماریهای غیر قابل علاج از نظر پزشکان را بهبودی می‏بخشد. همان بیماریهایی که اگر تمام داروها و وسایل پزشکی جهان را در اختیار پزشکان قرار دهید آنها را قابل علاج نمی‏دانند.»8

خلاصه:
چرا یک طبیب روسی براساس تجربیات و بدعت، بحث «روزه درمانی» را مطرح کرد و روزه درمانی هم نمود ولی مسلمانان از منابع و مبانی بزرگ اسلامی چنین استفاده‏هایی را نبردند و از غریبه‏ها، سبقت نگرفتند؟!
آیا از کلام زیبای حضرت امیر(ع) «روزه درمانی و درمان هر بیماری» بدست نمی‏آید؟! معنای دقیق و عمیق این حدیث نورانی چه می‏تواند باشد؟!
«صومُ النّفسِ امْساک الحَواسّ الخَمْسِ عَن سائرِ المآثِم و خُلُوّ القَلْبِ مِنْ جمیعِ اسبابِ الشّرّ» یعنی چه؟
آیا با عمل به این حدیث زیبا تمام بیماریهای روانی و فراروانی درمان نمی‏گردد؟! آیا در صورت عمل به اینگونه روایات، جوامع انسانی به مدینه فاضله تبدیل نمی‏گردد؟!

فلسفه روزه
1ـ تقویت اراده و ایمان :
علی(ع) می‏فرمایند:
«ان افضلَ ما توسّلَ به المُتوسّلونَ الی اللّهِ سبحانَهُ الایمانُ بِهِ و بِرسوله…»
همانا بهترین چیز که نزدیکی خواهانِ به خدای سبحان بدان توسّل می‏جوید، ایمان به خدا و پیامبر، و جهاد در راه خداست، که موجب بلندی کلمه مسلمانی است و یکتا دانستن پروردگار که مقتضای فطرت انسانی است؛ و برپا داشتن نماز که آن ستون دین است، و دادن حق مستمندان ـ زکات ـ که واجب شرع مبین است. و روزه ماه رمضان که نگهدارنده از عقاب است ـ و بازدارنده عذاب9 ایمان به اینکه روزه ماه رمضان نگهدارنده از عقاب است و بازدارنده عذاب خود باعث تقویت ایمان می‏گردد و موجب امیدواری نسبت به سرنوشت آینده و چنین کاری ایمان و اراده انسان را قوی می‏کند و سرنوشت و آینده انسان را روشن و از هاله ابهام بدر می‏آورد.
علی(ع) در جای دیگر می‏فرمایند:
«علیکُم بصیام شهرِ رمضان فانّ صیامَهُ جُنَّهٌ حَصینَهٌ».10
بر شما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگهدارنده از آتش جهنم.
2ـ خودسازی:
روزه دروازه بزرگ عبادت است. به این معنا که خودسازی و مقاومت در انجام عبادات را از روزه باید شروع نمود.11
امیرالمؤمنین در این زمینه می‏فرمایند:
«بندگان خدا؛ پرهیز از نافرمانی خدا، دوستان او را از در افتادن در حرامهای او نگهداشته است، و دل آنان را به ترس وی همراه داشته است؛ چندانکه شبها بیدارشان می‏دارد، و روزهای گرم را با تشنگی بر آنان به سر می‏آرد.
آسایش عقبی را با رنج دنیا به دست آورند، و سیرآبی ـ آنجا ـ را با تشنگی خوردن ـ در اینجا ـ.»12
این پیام خداوند است که:
«فانّ مع العُسر یسرا، انّ مَع العُسر یُسرا».13به دنبال هر سیاهچاله، دو سپید چشمه‏ای است.
به دنبال هر تشنگی ای، تشریفات و تشویقاتی است و به دنبال هر گرسنگی و خودسازی، سودی.
امیرالمؤمنین(ع) در این زمینه به درمانگاه و درمانگران بزرگی اشاره می‏کند که هم مجهّز به تمام امکانات درمانی هستند و هم مجهّز به درمانگران متخصص.
می‏فرماید: «… خُمْصُ البُطون مِنَ الصّیام».14
مردمی که چشمانشان از گریه تباه، شکمهایشان از روزه لاغر، و به پشت چسبیده، لبهایشان از دعا خشک، و پژمرده گردیده، رنگها زرد از شب زنده داری ـ بسیار ـ بر رخسارشان گرد فروتنی پدیدار.
مولوی می‏گوید:
هست روزه ظاهر، امساک طعام
روزه معنا، توجه دان تمام
این دهان بستن دهانی باز شد
که خورنده دانه‏های راز شد
جوع مر خاصّان حق را داده‏اند
تا شود از جوع شیر زورمند
به هر تقدیر «روزه درمانی» را بیگانگان از اسلام عزیز و روح آیات و روایات ما گرفته‏اند، نه اینکه خودشان خلاّقیّت به خرج داده‏اند و آن را کشف کرده‏اند.
سعدی گوید:
اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی
تهی از حکمتی بعلّت آن که پری از طعام تا بینی
حضرت امیر(ع) می‏فرمایند:
«والصّیامَ ابتلاءً لإخلاصِ الخَلْقِ».15
خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد.»
اخلاص باید در آزمایشگاه بزرگ رمضان، کاربردی گردد، نه تنها اخلاص بلکه تمام تئوریهای دینی و ارزشی را باید آزمود و در آزمایشگاه بزرگ رمضان و…، کاربردی ساخت.
در جای دیگر حضرت امیر(ع) می‏فرمایند:
«و مُجاهدهِ الصّیام فی الایّامِ المفروضاتِ، تسکینا لاطْرافِهِمْ، و تخشیعا لابْصارِهِم…».
و روزه گرفتنهای دشوار، در روزهایی که واجب است تا اندامشان بیارامد با این کار، و دیده‏هایشان خاشع شود و جانهاشان خوار. و سبک ساختن دلهای آنان، و بردن خودبینی از ایشان، به فروتنی که در این عبادتهاست: از چهره‏های شاداب را به تواضع برخاک سودن، و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین، خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت به فروتنی و خواری به خاطر روزه داری.»16
بیگانگان بی‏خبر، از روزه دراسلام یا روزه‏ها و امساک‏هایی که خود تجویز می‏کنند را، فقط ضامن سلامی تن و جسم تنها می‏دانند ولی غافل از اینکه روزه در اسلام، بر فراروان هم اثر گذار است و بسیاری از بیماریهای روانی، فشارهای عصبی و فشارهای روانی را می‏توان از طریق روزه درمان کرد. و راز اصلی از روزه در اسلام، دست یافتن به سلامتی جان است، که اگر انسان به سلامتی جان دست نیابد، تمام هستی خویش را باخته است.
ولی موحّدان واقعی، شیعیان و انسانهای کامل سلامتی تن را مرتبه نازله روزه می‏دانند و هدف بلند از روزه، درمان روانهاو فراروان است بلکه بُرد و گستره روزه در اسلام، الی یوم القیامه ادامه دارد.
3ـ استکبار زدایی و استکبار ستیزی:
بنیانگذار استکبار، ابلیس رجیم است، برای درمان بیماری استکبار، باید به ستیز با آن برخاست و از راه جهاد اصغر و بدنبال آن جهاد اکبر، با آن به مبارزه پرداخت.
این جنگ الی یوم القیامه ادامه خواهد داشت و پایان ندارد وصلح و سازش در آن صورت نمی‏گیرد.بقیه در صفحه 36
حضرت امیر(ع) می‏فرمایند:
«اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می‏داد، به یقین منّتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می‏نهاد، لکن خدای سبحان بزرگمنشی را بر آنان ناپسند دید وفروتنی را پسندید. پس پیامبران ـ از روی فروتنی ـ گونه‏های خود را بر زمین چسبانیدند، و چهره‏های خود را به خاک مالیدند، و برابر مؤمنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند. خدای‏شان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلایشان فرمود، و با ترس و بیماری امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها، ایمانشان را پدید آورد.»17
اهداف همه پیامبران استکبار زدایی و استکبار ستیزی بود از یک طرف و تربیت نیروی انسانی بود از طرف دیگر.
علی(ع) در جای دیگر می‏فرمایند، یکی از اهداف بزرگ عبادات از جمله روزه، استکبار زدایی است.
می‏فرمایند:
«والتّصاق کرائمِ الجَوارثِ بالارض تصاغُرا، و لُحوقِ البُطونِ بالمُتونِ مِنَ الصیام تزَلّلاً».18
و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت به فروتنی به خواری به خاطر روزه‏داری.

خلاصه:
به هر تقدیر بحث در این زمینه، دامنه گسترده دارد و در این نوشتار به سه هدف و فلسفه بزرگ روزه که همان درمان جسم و جان است اشاره شد که عبارتند از:
1ـ تقویت اراده و ایمان.
2ـ خودسازی.
3ـ استکبار زدایی و استکبار ستیزی.

پی نوشت :

12 . نهج البلاغه، خ114.
15 . نهج البلاغه، حکمت 244.
17 . نهج البلاغه، خ192.
1 . بحارالانوار، ج96، ص255.
16 . نهج البلاغه، خ192، خطبه قاصعه.
11 . موسوی لاهیجی، سید حسین، روزه درمان بیماریهای روح و جسم، قم: جامعه مدرّسین، 1364.
18 . همان.
10 . امالی طوسی، ج2، ص136.
14 . نهج البلاغه، خ121.
13 . سوره شرح، 94، آیه 4 و 5.
2 . ابوالفتح الجرجانی، سید امیر، تفسیر شاهی او آیات الاحکام، ج1، تهران: نوید، 1362، ص225.
3 . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، سوم، 1361، ص165.
4 . التبیان، ج1، ص114.
5 . غرر الحکم و درر الکلم، ج1، ص416، چاپ بیروت.
6 . همان.
7 . مثنوی معنوی، دفتر پنجم، 183.
8 . غرر الحکم، همان.
9 . نهج البلاغه، خ110، ترجمه دکتر شهیدی.