چکیده

صحیفه ی سجادیه، یادگار امام سجاد (علیه السلام)، کهن‌ترین و معتبرترین متن دعایی شیعیان است. کاستی‌ هایی که در سلسله ی اسناد این کتاب وجود دارد، پرسش‌ هایی را در صحت انتساب صحیفه به امام سجاد (علیه السلام) پدید آورده است. در پاسخ به شبهات موجود راه‌ های گوناگونی وجود دارد که در این مقاله از نگاه متن‌شناختی و عرضه دعاهای صحیفه به قرآن، قرینه‌ای برای درستی انتساب کتاب نشان داده شده است. تضمین‌ها، تلمیح‌ها و نکات تفسیری صحیفه بررسی و ناسازگاری‌ های ظاهری قرآن و صحیفه نیز پاسخی درخور یافته است.

درآمد

صحیفه سجادیه از کتاب‌ های معرفتی و معتبر میراث شیعی است که به سبب ناشناخته ماندن دو راوی نخست آن، یعنی «متوکل بن هارون» و «عمیر بن متوکل» نمی‌توان سند آن را، از دیدگاه علم رجال، صحیح خواند. (1) راه‌کار شناخته شده برای تقویت چنین احادیثی، گردآوری قرینه‌ هایی است که متن را تقویت کند و نسبت کتاب به گوینده را محکم‌تر نماید. یکی از قرینه‌ها، عرضه دعاهای صحیفه سجادیه به قرآن و سنت است. بر همین اساس، در این نوشتار تنها «درونمایه‌ های مشترک قرآن و صحیفه» را بررسی کرده‌ایم تا بر درستی متن کتاب دست یازیم. در نخستین گام‌ های پژوهش‌، به هم تنیدگی قرآن و صحیفه را آن چنان گسترده یافتیم که چنانچه تمامی موارد را گزارش نماییم، خود پژوهشی دراز دامن و مستقل خواهد شد. در بررسی دعا های صحیفه، عبارت‌ هایی رخ می‌نماید که آیه‌ای از قرآن، بدون تغییر، در متن دعا آمده است. ما این موارد را با عنوان «تضمین» آورده‌ایم؛ اما بیش از موارد تضمین آیات در صحیفه، اشارات و تلمیح‌ های قرآنی فراوانی است که در صحیفه به کار رفته است. در بخشی از این نوشتار، اشارات و تلمیح‌ های قرآنی صحیفه را برنموده‌‌ایم که در این موارد گاه، اطلاقی را تقیید و یا اجمال قرآنی را تبیین و در مواردی نکات مبهمی را تفسیر می‌کند. (2) آنچه در بررسی رابطه قرآن و صحیفه مهم است، محتوای همسان آن هاست؛ برای نمونه، اگر بیشترین تآکیدات قرآن بر محور توحید است، صحیفه سجادیه نیز توحیدگراست. در جای جای صحیفه توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید عبادی تبیین شده‌ است و یا اگر روح قرآن تقویت روحیه سپاسگزاری از منعم است، در همه جای صحیفه نیز سپاسگزاری از منعم نمایان است.
پیوند صحیفه سجادیه با قرآن را در محور های گوناگون قابل بررسی است؛ مانند: تضمین‌ های قرآنی، تلمیح‌ های قرآنی، استنادات صحیفه به قرآن، تفسیر قرآن، شواهد قرآنی در صحیفه و عباراتی از صحیفه که با قرآن ناسازگار است.
در این نوشتار، گزارشی از تضمین‌ها، تلمیح‌ها و رابطه محتوایی صحیفه سجادیه با قرآن ارائه می شود تا پژوهشگران بر پایه آن بتوانند به موضوعات دیگری مانند تفسیر قرآن و استنادات قرآنی هم بپردازند. (3)

تضمین‌ های قرآنی در صحیفه سجادیه

واژه تضمین به معنای گنجاندن چیزی در چیز دیگر است. (4) و در اصطلاح علم بدیع، آن است که شاعر از عبارت یا مصرع و یا از بیتی از شاعر دیگر در شعر خود استفاده کند و اگر شاعری مشهور نبود، نامش را نیز بیاورد. (5) پیشوایان دین برای انتقال بهتر و زیباتر مفاهیم دینی بارها از تضمین‌ها و تلمیح‌ های قرآنی در سخنان خویش بهره برده‌اند (6) و با خواندن قسمتی از آیه قرآن و یا بیان کلمه‌ای از قرآن، خواننده را به مفهوم گسترده قرآنی ارجاع داده‌اند. امام سجاد (علیه السلام) نیز در سخنان و ادعیه خود از این روش بهره برده است. آنچه به عنوان تضمین در این‌جا مراد است، عبارت‌ هایی از صحیفه است که امام (علیه السلام) آیه را در ضمن دعای خویش آورده است. امام سجاد (علیه السلام) در هیجده دعای صحیفه سی بار آیات قرآن را عیناً در ضمن دعاهایش آورده است و بیش از 215 بار به آیاتی از قرآن در 47 دعای صحیفه اشاره کرده است. در برخی موارد با الفاظی مانند «قلتَ» تصریح می‌کند که عبارت پیش‌رو، آیه قرآن است، برای نمونه:
وَ أَنتَ الَذِی دَلَلتَهُم بِقَولِکَ مِن غَیبِکَ (7) وَ تَرغِیبِکَ الَذِی فِیهِ حَظُهُم عَلَی مَا لَو سَتَرتَهُ عَنهُم لَم تُدرِکهُ أَبصَارُهُم، وَ لَم تَعِهِ أَسمَاعُهُم، وَ لَم تَلحَقهُ أَوهَامُهُم، فَقُلتَ: اذکُرُونِی أَذکُرکُم، وَ اشکُرُوا لِی وَ لَا تَکفُرُونِ (8) ، وَ قُلتَ لئن شَکَرتُم لَأَزِیدَنَکُم، وَ لَئِن کَفَرتُم إِنَ عَذَابِی لَشَدِیدٌ. (9) وَ قُلتَ ادعُونِی أَستَجِب لَکُم، إِنَ الَذِینَ یستَکبِرُونَ عَن عِبَادَتِی سَیدخُلُونَ جَهَنَمَ دَاخِرِینَ (10) و (11)
در این عبارت کوتاه، امام سه آیه از قرآن را در کلام خویش تضمین کرده و پس از آن، در عبارتی کوتاه تفسیری از آیه 60 سوره غافر را ارائه نموده است:
فَسَمَیتَ دُعَاءَکَ عِبَادَه یً، وَ تَرکَهُ استِکبَاراً، وَ تَوَعَدتَ عَلَی تََرکِهِ دُخُولَ جَهَنَمَ دَاخِرِینَ. (12)
رابطه‌ای که امام میان دعا و عبادت برقرار کرده، با تأمل در آیه و ارتباط هر قسمت با قسمت پیشین نمایان می شود؛ به گونه‌ای که امام «إِنَ الَذِینَ یستَکبِرُونَ عَن عِبَادَتِی» را با «ادعُونِی أَستَجِب لَکُم» پیوند زده و واژه شناخته شده دعا را به عبادت تفسیر کرده است. دقت در این روش، لایه‌ های علمی تفسیر قرآن به قرآن را پربارتر خواهد کرد.
امام در برخی از دعاهای صحیفه، آیه‌ای از قرآن را در کلام دعایی خویش آورده‌ است، بدون آن که با واژگانی مانند «قلت» بدان تصریح کند؛ برای نمونه:
وَ خَلَقَ لَهُمُ النَهَارَ مُبصِراً لِیبتَغُوا فِیهِ مِن فَضلِهِ، وَ لِیتَسَبَبُوا إِلَی رِزقِهِ، وَ یسرَحُوا فِی أَرضِهِ، طَلَباً لِمَا فِیهِ نَیلُ العَاجِلِ مِن دُنیاهُم، وَ دَرَکُ الآجِلِ فِی أُخرَاهُم بِکُلِ ذَلِکَ یصلِحُ شَأنَهُم، وَ یبلُو أَخبَارَهُم، وَ ینظُرُ کَیفَ هُم فِی أَوقَاتِ طَاعَتِهِ، وَ مَنَازِلِ فُرُوضِهِ، وَ مَوَاقِعِ أَحکَامِهِ، لِیجزِی الَذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا، وَ یجزِی الَذِینَ أَحسَنُوا بِالحُسنَی. (13)و(14)
آیه‌ای که امام در دعا تضمین کرده است چنین است:
وَ للهِ مَا فی السَمَاوَاتِ وَ مَا فی الأَرضِ لِیجزِی الَذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَ یجَزِی الَذِینَ أَحسَنُوا بِالحُسنی. (15)
در این آیه هر چه را در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند می‌داند. امام در دعای خود به قسمتی از خلقت خداوند ـ که همان آفرینش روشنایی روز باشد ـ اشاره می‌کند و تمام سعی و تلاش آدمی را صحنه آزمون الهی می‌شناساند. در پی روزی رفتن، به سیر و سفر پرداختن، مراقبت از اوقات، اعمال و احکام واجب نمودن همگی برای رسیدن به پاداشی است که خداوند وعده داده است و بی‌اعتنایی به آنها کیفر الهی را فراهم می‌آورد.
در هیجده دعای صحیفه سجادیه، سی عبارت (16) وجود دارد که آیه قرآن تضمین شده است. این موارد، عبارت‌ هایی است که آیه قرآن، بدون فزونی و یا کاستی در آنها آمده است و چنانچه در میان آیه‌ای
کلمه‌ای توضیحی وجود داشته باشد، در قسمت تضمین‌ها گزارش نشده است؛ برای نمونه، در دعای مکارم الاخلاق می‌خوانیم:
اللَهُمَ وَ صَلِ عَلَی مُحَمَدٍ وَ آلِهِ، کَأَفضَلِ مَا صَلَیتَ عَلَی أَحَدٍ مِن خَلقِکَ قَبلَهُ، وَ أَنتَ مُصَلٍ عَلَی أَحَدٍ بَعدَهُ، وَ آتِنَا فِی الدُنیا حَسَنَه یً وَ فِی الآخِرَه یِ حَسَنَه یً، وَ قِنِی بِرَحمَتِکَ عَذَابَ النَارِ. (17)
در این دعا جمله «وَ قِنِی بِرَحمَتِکَ عَذَابَ النَارِ»، اشاره‌ای به آیه وَ مِنهُم مَن یقُولُ رَبَنا آتِنا فِی الدُنیا حَسَنَه یً وَ فِی الآخِرَه یِ حَسَنَه یً وَ قِنا عَذابَ النَار (18) دارد، ولی واژه «برحمتک»، کلمه‌ای توضیحی است که در آیه قرآن نیست، از این روی در قسمت تضمین‌ها استفاده نشد.
اشارات قرآنی صحیفه سجادیه ی بسیار بیشتر از تضمین‌ هاست. جدول شماره 1 فهرستی از تضمین‌ های صحیفه به همراه آیات قرآن است. دعاهایی که آیه‌ای از قرآن در آنها تضمین نشده است، عبارت اند از دعاهای:
4، 5، 7، 8، 9، 10، 11، 13، 14، 15، 17، 18، 19، 21، 22، 23، 26، 27، 28، 30، 32، 33، 34، 35، 36، 37، 38، 39، 40، 41، 42، 43، 46، 49، 51 و 53.

پی نوشت ها :

*عضو هیأت علمی دانشکده علوم حدیث
1) بیشتر روایات صحیفه به عمیر بن متولک می رسد. عمیر از پدرش متوکل بن هارون و متوکل از امام صادق(ع) و یحیی بن زید، صحیفه سجّادیه را روایت کرده است. در مقدمه صحیفه چگونگی دست یافتن متوکل بن هارون به صحیفه سجّادیه به گونه ای گسترده بازگو شده است.
2) بی تردید، اگر قرآن پژوهانی که سالیان سال بر خوان زوال ناپذیر قرآن نشسته اند، بر این مهم همت گمارند، نکات ارزشمندی را تبیین خواهند کرد؛ زیرا رابطه قرآن و صحیفه فراتر از گزارش های اندک ما از تضمین ها و تلمیح های قرآنی است.
3) بیشترین استفاده نویسنده، در این موضوع، از برنامه نرم افزاری «دانش نامه صحیفه سجادیه»، ره آورد پژوهش محققان حوزه علمیه اصفهان و فهراس ریاض السالکین بوده است.
4) ر.ک: لسان العرب، ج13، ص257 .
5) فرهنگ نامه ادبی فارسی، ص372 .
6) برای نمونه ر.ک: فهارس تفصیلی نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و مقدمه منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه.
7) می تواند اشاره ای به سوره سبأ، آیه 14 باشد: (لَّو کانوا یعلَمونَ الغَیبَ مَا لَبثوا فی العَذَاب المهین).
8) سوره بقره، آیه 152: (فَادکرونی أَذکرکم وَاشکروا لی وَ لَا تَکفرون).
9) سوره ابراهیم، آیه 7: (وَ إذ تَأَذَّنَ رَبّکم لَئن شَکَرتم لَأَزیدَنَّکم وَ لَئن کَفَرتم إنَّ عَذَابی لَشَدید).
10) سوره غافر، آیه 60: (وَ قَالَ رَبّکم ادعونی أَستَجب لَکم إنَّ الَّذینَ یستکبرونَ عَن عبَادَتی سَیدخلونَ جَهَنَّمَ دَاخرین).
11) الصحیفه السجادیه، دعای 45.
12) همان.
13) سوره نجم، آیه 31 .
14) الصحیفه السجادیه، دعای6 .
15) سوره نجم، آیه 31 .
16) با اندکی تسامح در تلمیح و تضمین تا 34 آیه هم می توان شمارش کرد.
17) الصحیفه السجادیه، دعای 20 .
18) سوره بقره، آیه 201 .