موضوعات نهج البلاغه
علامه بر فصاحت و بلاغت و زیبایی لفظ، معانی ژرف و گسترده و مفاهیم والای نهج البلاغه است که به آن جاودانگی بخشیده است؛ مفاهیم و معارفی که از سرچشمه ی وحی مایه گرفته و از آبشار کلام علی (ع)، در بستر زمان بر پهن دشت زندگی انسان ها جریان یافته است. نهج البلاغه کتاب زندگی، چگونه زیستن و اندیشیدن، کتاب مکتبی حرکت کردن و ارزشی حکومت کردن، کتاب زهد، عشق، جنگ، حکمت، سیاست و چگونه استفاده کردن از نعمت های دنیا برای زندگی جاودان آخرت است.
به تعبیر شهید مطهری(قدس سره):
از امتیازات برجسته ی سخنان امیرالمومنین(ع)، که به نام نهج البلاغه امروز در دست ماست، این است که محدود به زمینه ی خاصی نیست. علی(ع)، به تعبیر خودش، تنها در یک میدان اسب نتاخته است. در میدان های گوناگون، که احیاناً بعضی با بعضی متضاد است، تکاور بیان را به جولان آورده است. نهج البلاغه شاهکار است، اما نه تنها در یک زمینه، مثلاً موعظه یا حماسه یا فرضاً عشق و غزل یا مدح و هجا و غیره، بلکه در زمینه های گوناگون، علی(ع) سخن را برای خود سخن و اظهار هنر سخنوری ایراد نکرده است؛ سخن برای او وسیله بوده نه هدف. او نمی خواسته به این وسیله یک اثر هنری و یک شاهکار ادبی از خود باقی بگذارد و بالاتر از این که سخنش کلیت دارد و محدود به زمان و مکان و افراد معینی است. مخاطب او انسان است و به همین جهت نه مرز می شناسد و نه زمان (مطهری، 1361 ،31).
همان گونه که سید رضی در مقدمه ی نهج البلاغه به ابعاد گوناگون کلام حضرت علی(ع) اشاره می کند، موضوعاتی که این کتاب حاوی آن است، چنان گسترده و متنوع است که نمی توان به سادگی آنها را برشمرد. محققان نهج البلاغه تلاش های بسیاری کرده اند تا به اندازه ای توانایی خود، موضوعات آن را استخراج و باب بندی و فصل بندی نمایند. اینک به عنوان نمونه برخی از این تلاش ها را یادآور می شویم.
1) شهید مطهری؛ در کتاب ارزشمند سیری در نهج البلاغه، با عنایت به این که مباحث و موضوعات نهج البلاغه بسیار زیاد است، می گوید: مباحث نهج البلاغه، که هر کدام شایسته ی بحث و مقایسه است به قرار ذیل است:
1) الهیات و ماوراء الطبیعه؛
2) سلوک و عبادت،
3) حکومت و عدالت؛
4) اهل بیت(ع) و خلافت؛
5) موعظه و حکمت؛
6) دنیا و دنیاپرستی؛
7) حماسه و شجاعت؛
8) ملاحم و مغیبات؛
9) دعا و مناجات؛
10) شکایت و انتقاد از مردم زمان؛
11) اصول اجتماعی؛
12) اسلام و قرآن؛
13) اخلاق و تهذیب نفس؛
14) شخصیت ها و مباحث دیگر (مطهری، 1361 ،31).
2) لبیب بیضون، پژوهش گر سوری، در کتاب تصنیف نهج البلاغه، در ابتدا کل نهج البلاغه را در ده باب دسته بندی می کند، آن گاه با تفکیک سخنان آن حضرت(ع) از یکدیگر، این ده باب را به 430 فصل ئ مبحث می رساند و هر بخش از کلام آن حضرت را در جای خود قرار می دهد. وی در مقدمه ی کتاب می نویسد:
به راستی چه دشوار است کتابی هدفمند نهج البلاغه را که در آن انبوهی از مفاهیم و معانی و دریایی از افکار وجود دارد، بتوان در ابواب و فصول و مباحثی جای داد… و من نهج البلاغه را در ده باب اساسی بدین گونه جای می دهم:
1) اصول دین(العقائد)؛
2) فروع دین (عبادات و معاملات)؛
3) امامت و پیشوایی؛
4) سیره ی امام علی بن ابی طالب(ع)؛
5) جنگ ها و حوادثی که در خلافت امام علی(ع) به وقوع پیوست؛
6) سیاست کشورداری؛
7) شؤون اجتماعی؛
8) انسان و ابعاد مختلف آن؛
9) فهرستی از اخلاقیات پسندیده و خصلت های نکوهیده.
آن گاه هر یک از این ابواب را به چند فصل و هر فصلی را به چند مبحث تقسیم کردم که تعداد این مباحث به 430 می رسد.
سپس ایشان به عنوان مثال در باب اول، اصول دین را به فصل زیر تقسیم بندی می کند:
فصل اول) توحید و شناخت خدا؛
فصل دوم) پرستش خدا؛
فصل سوم) آفرینش و آفریدگان؛
فصل چهارم) عدل الهی و تکلیف؛
فصل پنجم) قضا و قدر؛
فصل ششم) نبوت و انبیا؛
فصل هفتم) قرآن و سنت؛
فصل هشتم) اسلام و ایمان؛
فصل نهم) معاد (بیضون، 1408هـ، 9-26؛ صلواتی، 1376، 109-110).
3) کتاب الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه؛ موضوعات آن را به هفت عنوان و مجموعاً 132 موضوع تقسیم و باب بندی کرده است:
1) الالهیات و الکائنات؛
2) النبوه؛
3) العقائد و الاحکام؛
4) الامامه و الخلافه؛
5) التاریخ؛
6) الاجتماع و السیاسه و الاقتصاد؛
7) الاخلاق.
4) اویس کریم؛ در کتاب المعجم الموضوعی لنهج البلاغه، با انتقاد از باب بندی های گذشته و ناقص دانستن آنها، مباحث نهج البلاغه را در 22 باب تقسیم نموده و هر یک چندین فصل دارد و هر فصلی دارای موضوعاتی است که مجموعاً 604 موضوع می شود. عناوین باب های آن چنین است:
1) العقل و العلم؛
2) الاسلام و الایمان و الیقین و الشرک و الشک؛
3) القرآن و السنه؛
4) اصول الدین؛
5) العبادات؛
6) التقوی و المتقین؛
7) الخوف و الرجا؛
8) التوئبه و غفران الذنوب؛
9) الدعا و الدعیه المأثوره عنه؛
10) الزهد؛
11) الموعظه و الاعتبار؛
12) الامر بالمعروف و نهی عن المنکر؛
13) الجهاد و فن الحرب و الشهاده؛
14) الحاکم الاسلامی و خصائصه؛
15) الجائب الاقتصاد فی نهج البلاغه؛
16) الجهاد الاکبر و تهذیب نفس؛
17) الاخلاق؛
18) الاسرء و الاقرباء و المرأه و تربیه الابناء و البحار؛
19) الصداقه و الاصدقاء؛
20) القضا یا التاریخیه؛
21) القضاء و الافتاء؛
22) مواضع متفرقه.
برخی معتقدند که بدون تقطیع کلمات و سخنان امام(ع) می توان موضوعات نهج البلاغه را در چند فصل تقسیم بندی نمود:
1) متقین؛
2) غاصبین؛
3) ناکثین؛
4) قاسطین؛
5) مارقین؛
6) ساکتین؛
7) عقاید؛
8) مواعظ و اخلاق؛
9) اشعار و ادعیه و مناجات؛
10) روایات فقهی و فلسفه احکام؛
11) ملاحم و مغیبات (صلواتی، 1376، 111-113).
افزون بر این ها، عده ای از پژوهش گران عرصه ی نهج البلاغه در راستای تنظیم و معرفی موضوعات آن، گام هایی برداشته اند، مانند فهارس صبحی صالح، در آخر نهج البلاغه به تصحیح وی، فرهنگ آفتاب، در ده جلد، قاموس نهج البلاغه از محمد علی شرقی.

تک نگاری های متفرق
گستردگی و تنوع مفاهیم و موضوعات نهج البلاغه موجب شده است پژوهش گران و مجذوبان عرصه ی نهج البلاغه به تک نگارهایی موضوعی در زمینه های مختلف بپردازند و به عاشقان مولا(ع) عرضه نمایند. به عنوان نمونه:
در زمینه ی اصول دین، کلام و عقاید 38 اثر مانند:
– العقائد من نهج البلاغه، محسن علی معلم؛
– اصول دین در پرتو نهج البلاغه، محمد باقر بهبودی؛
– خدا در نهج البلاغه، محمد علی گرامی؛
– حکمت الهی و نهج البلاغه، شهید محمد مفتح؛
– حکمت نظری و عملی در نهج البلاغه، آیت الله عبدالله جوادی آملی؛
– امامت در نهج البلاغه، محمد تقی شریعتی؛
– مهدی منتظر در نهج البلاغه، مهدی فقیه ایمانی.
در زمینه ی فروع دین، 17 کتاب از جمله:
– فروع دین در نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه؛
– راز نماز در نهج البلاغه، علی دوانی؛
– شهادت در نهج البلاغه، محمد ری شهری؛
– جنگ و جهاد در نهج البلاغه، حسین شفایی؛
در زمینه ی اخلاق 32 کتاب از جمله:
– صد درس اخلاقی از نهج البلاغه، ج1و2، سید رضا حبوباتی؛
– اخلاق در نهج البلاغه، ج 1و2و3، سید کاظم رافع؛
– تعلیم و تربیت در نهج البلاغه، عبدالمجید رهادت؛
– ماه مهر( تربیت در نهج البلاغه)، مصطفی دلشاد تهرانی؛
– اخلاق نظامی از دیدگاه نهج البلاغه.
درباره ی امور اجتماعی، 41 کتاب مانند:
– خط و فرهنگ اسلامی در نهج البلاغه، عبدالمجید معادی خواه؛
– رمز تداوم انقلاب در نهج البلاغه، محمدی ری شهری؛
– نظارت مردمی در نهج البلاغه، دفتر نشر امام هادی؛
-آثار اخلاقی فرد در دیدگاه نهج البلاغه، محمد مرتضایی؛
– آیین زمامداری در نهج البلاغه، آیت الله فاضل لنکرانی؛
– آیین کشورداری در نهج البلاغه، محمد دشتی.
در امور سیاسی 11 کتاب، مانند:
– خوارج از دیدگاه نهج البلاغه، حسین نوری؛
– درس هایی سیاسی از نهج البلاغه، محمد تقی رهبر؛
– نظرات سیاسی در نهج البلاغه، محمد حسین مشایخ فریدنی؛
– تفکر سیاسی و دفاعی بسیج با نگرشی در نهج البلاغه، اسماعیل منصوری لاریجانی.
درباره ی قرآن 9 کتاب از جمله:
– رابطه ی نهج البلاغه با قرآن مجید، سید جواد مصطفوی؛
– سیمای قرآن در نهج البلاغه، علی کریمی جهرمی؛
– آیات قرآن در نهج البلاغه، محمدی ری شهری؛
– قرآن در نهج البلاغه، آیت الله جوادی آملی؛
– قرآن در آیینه ی نهج البلاغه، استاد مصباح یزدی.
در زمینه ی ادبیات و نهج البلاغه، پنج اثر؛ در زمینه ی تاریخ و نهج البلاغه، پنج کتاب و در خصوص انسان در نهج البلاغه، چهار مقاله.
مقاله ها و سخنرانی ها پیرامون نهج البلاغه 25 اثر، از جمله درس هایی از نهج البلاغه، آیت الله سید علی خامنه ای (علیقلی، 279-33).