منظور از خانواده درمانی چیست؟ آیا همان مشاور خانوادگی است یا فرق دارند؟

این جمله معروف است که همواره پیشگیری بهتر از درمان است یعنی از هر نظر که مقایسه کنیم پیشگیری مقدم و بهتر است هزینه‌های مادی و غیر مادی جهت پیشگیری خیلی کمتر از درمان است.با این حال بعضی مواقع به دلایل مختلفی مرحله پیشگیری از دست انسان‌ها خارج است و مجبوریم به درمان بپردازیم. البته از دیدگاهی همین درمان هم نوعی پیشگیری است؛ پیشگیری از رسیدن بیماری و مشکل به نقاط حساس‌تر و برتر.
یکی از نهاد‌های مهم و حساس اجتماعی , خانواده می‌باشد. به تعبیری ریشه‌های بسیاری از ناملایمات اجتماعی را می‌توان در خانواده‌ها جستجو کرد بنابراین برای اصلاح جوامع، اصلاح خانواده‌ها ضرورت پیدا می‌کنند، اما با توجه به آن چه ذکر شد در مورد خانواده‌ها با دو زاویه دید می‌توان عمل کرد یا قبل از بروز ناهنجاری ها و ناراحتی و مشکلات را حل و رفع کرد و یا پس از به وجود آمدن آن اقدام کرد.
با توجه به سؤال در یک نظر اجمالی می گوئیم خانواده درمانی، درمان و اصلاح معضلات می‌باشد ولی مشاوره خانوادگی بیشتر جنبه پیشگیرانه دارد
خانواده درمانی چیست؟
درمان یعنی به دست آوردن سلامتی.[1] و خانواده درمانی یک سری فعالیت‌ها و اعمالی است که برای اعضای خانواده انجام می گیرد تا سلامت قبلی خانواده به دست آید.
خانواده به عنوان یک سیستم به هم پیوسته و به مثابه یک ارگانیزم، اعضای آن با یکدیگر ارتباط تعاملی دارند و زمانی هم که مشکلی برای یکی یا چند نفر از افراد به وجود می‌آید راه حل آن را به صورت دایره‌وار ـ نه خطی ـ باید جستجو کرد به این صورت که باید علت و منشأ مشکل را در کل سیستم جستجو کرد.[2] باید دید فضای حاکم بر خانواده و کل ارتباط‌ها چگونه است و سپس درد و ناراحتی را کشف کرد و به درمان آن پرداخت. موقعی که نامی از درمان و سلامتی برده می‌شود در ذهن، اصطلاح بیمار تداعی می‌شود البته کلمه بیمار فقط به کسانی که از نظر جسمی یا روحی درد شدید احساس می‌کنند اطلاق نمی‌شود بلکه در بحث روان درمانی و خانواده درمانی افرادی که از حالت تعادل و عادی خارج باشند را بیمار می‌نامند.
درمان‌گر خانواده در حقیقت ارتباط‌های متقابل و تعامل اعضای خانواده را ارزیابی می‌کند و متناسب با آن به مداخله‌های درمانی می‌پردازد[3] همانطور که قبلاً ذکر شد درمان‌گران خانواده معتقدند درک و شناخت رفتار فرد بدون درک و شناخت زمینه‌ای که رفتار در آن رخ داده است (خانواده) غیر ممکن می‌باشد. [4] با توجه به این نکته که وظیفه درمان‌گر , شناخت رفتار و اعمال نامتعادل است، می‌توان با تقسیم اعمال خانوادگی به دو صورت[5] مرکز بحث را روشن‌تر بیان کرد. اعمال افراد خانواده یا به صورت آشکار است که هر کسی وارد خانواده شود با اندکی توجه می‌تواند آن‌ها را کشف کند مثل زمان خواب، نقش‌ها و وظایف افراد و … ولی اعمالی نیز صورت می‌گیرد که مخفی است و قابل رؤیت نیست و این اعمال می‌تواند خانواده را دچار بیماری کند، مثل: خشمت را مستقیم بیان نکن، تو باید کامل باشی تا مورد قبول واقع شوی و … به دلیل این‌که مسائلی از این قبیل از سطح آگاهی افراد خانواده بالاتر است بنابراین آسیب‌دیدگی افراد در این قسمت به شدت افزایش یافته و موجب بروز مسائلی مثل افسردگی و … می‌شود.[6] هدف خانواده‌درمانی چیست؟
با وجود نظام سیستماتیک حاکم بر خانواده و تعامل دایره‌ای و شبکه‌ای همه افراد با همدیگر، می‌توان هدف خانواده‌درمانی را کمک به افراد در یافتن شیوه‌های جدید تعامل با اعضاء خانواده به منظور افزایش استقلال در عین وابستگی شدید عاطفی است.[7] مشاوره خانوادگی چیست؟
خانواده‌ درمانی با اصطلاح «بیمار» بیشتر همراه است اما در مشاوره «مراجع» ذکر می‌شود.[8] به تعبیری مراجع عام است ولی بیمار خاص است به این معنی که مراجع می‌تواند هم بیمار باشد و هم غیر بیمار. در مشاوره خانوادگی ممکن است، مشاور به بررسی و حل یک بیماری بپردازد و یا از بروز حالت غیر‌عادی پیشگیری و جلوگیری نماید. آموزش و مشاوره در زمینه‌های گوناگون، خانواده‌ها را در بحران‌های شخصی و نیز در فرایند‌های رشد و تکامل خانوادگی می‌تواند کمک نماید.[9] در مشاوره خانوادگی بیشتر , آموزش و پیشگیری مطرح می‌باشد و به افراد خانواده کمک می شود تا در مسائلی که احتمال وقوع آن در آینده انتظار می‌رود و توانایی مقابله و آمادگی در برخورد با آن‌ها وجود دارد بهتر عمل کند.
تفاوت خانواده درمانی و مشاوره خانوادگی:
شاید تاکنون توانسته باشیم مرزی بین این دو موضوع ترسیم کرده باشیم ـ هر چند برخی قائل به تداخل این دو موضوع می‌باشند اما می‌تواند تا حدودی قلمرو هر کدام را از دیگری جدا کرد ـ اما برای واضح‌تر شدن مطلب اهداف هر کدام را بیان کرده:
اهداف خانواده درمانی:[10] 1. بهبود ارتباط‌ها.
2. مورد پذیرش واقع شدن.
3. بهبود همدلی و تفاهم.
4. بهبود توانایی پذیرش تفاوت‌ها.
5. بهبود توانایی‌های حل مسأله به طور فردی و خانوادگی.
در فرهنگ جامع روانشناسی و روان‌پزشکی نوشته دکتر نصرت الله پور افکاری برخی از اهداف خانواده درمانی چنین بیان داشته است:
1. کاهش یا رفع تعارض بیماری‌زا و اضطراب در متن روابط بین فردی.
2. تقویت حساسیت نسبت به نیازهای هیجانی اعضای خانواده به وسیله همدیگر و برآورده سازی نیاز‌ها.
3. ترویج روابط مربوط به نقش مناسب‌تر بین جنس‌ها و نسل‌ها.
4. تقویت ظرفیت افراد خانواده و کل خانواده در مقابله با نیروهای مخرب درون و بیرون.

اهداف مشاوره خانوادگی:[11] 1. مشاوره در پیشگیری از معلولیت‌های ذهنی و جسمی.
2. مشاوره ازدواج در زمینه شناخت و انتخاب همسر.
3. مشاوره در زمینه آمادگی برای داشتن نخستین فرزند.
4. تنظیم خانواده و پیشگیری و رفع مسائل تربیتی آنان.
با توجه به آن چه ذکر شد آن‌چه در خانواده درمانی بیشتر مطرح می‌باشد درمان و رفع مسائل حاد می‌باشد اما در مشاوره خانوادگی بیشتر جنبه پیشگیری و آموزش مورد بحث قرار می‌گیرد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.خانواده و نظریه سیستم ها , ترجمه مصطفی تبریزی
2.آدم سازی ,تالیف ویلیجینا ستیر , ترجمه دکتر بیرشک.

پی نوشت ها:
[1] . سارا گیلبرت، روان درمانی چیست؟ ترجمه: محمد خدایاری فرد، حسین لطافت، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ اول، 1377، ص15.
[2] . نوابی نژاد، شکوه، مشاوره ازدواج و خانواده درمانی، تهران، سازمان انجمن اولیاء و مربیان، سوّم، 1379، ص 81.
[3] . همان.
[4] . همان.
[5] . همان، ص 83.
[6] . همان.
[7] . همان.
[8] . ثنائی، باقر، روان درمانی و مشاوره گروهی، تهران، نشر چهار، چاپ سوم، 1379.
[9] . مشاوره ازدواج و خانواده درمانی، همان، ص67.
[10]. همان، ص84.
[11] . همان، ص121.