قرآن کریم :

فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُواْ الْأَلْبابِ؛
[سوره زمر، آیه ۱۷ ـ ۱۸] بشارت ده به آن بندگانم که سخنان را مى شنوند و از بهترینِ آنها پیروى مى کنند. آنان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده و آنان عاقلان اند.

۱پیامبر صلی الله علیه و آله : یا عَلىُّ اَلْعَقْلُ مَا اکْتُسِبَتْ بِهِ الْجَنَّهُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَى الرَّحْمنِ؛

اى على! عقل چیزى است که با آن، بهشت و خشنودى خداوند مهربان به دست مى آید.
[من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۹،ح ۵۷۶۲]

۲پیامبر صلی الله علیه و آله : مَثَلُ الْعَقْلِ فِى الْقَلْبِ کَمَثَلِ السِّراجِ فى وَسَطِ الْبَیْتِ؛

عقل در دل، همانند چراغ در میان خانه است.
[علل الشرایع، ص ۹۸، ح ۱]

۳پیامبر صلی الله علیه و آله : اِنَّ خیارَکُمْ اُولُوا النُّهى، قیلَ: یا رَسولَ اللّه ِ، وَ مَنْ اُولُوا النُّهى؟ قالَ: هُماُولُوا الاَْخْلاقِ الحَسَنَهِ وَ الاَْحلامِ الرَّزینَهِ وَ صِلَهِ الاَْرْحامِ وَ البَرَرَهُ بِالاُْمَّهاتِ وَ الاْباءِوَ الْمُتَعاهِدینَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجیرانِ وَ الْیَتامى وَ یُطْعِمونَ الطَّعامَ وَ یُفْشونَ السَّلامَ فِىالْعالَمِ وَ یُصَلّونَ وَ النّاسُ نیامٌ غافِلونَ ؛

«بهترین شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «اى رسول خدا! صاحبان عقل، چهکسانى اند؟». فرمودند: آنان که داراى اخلاق خوب اند، بردبار و باوقارند، صله رحممى نمایند، به پدران و مادران نیکى مى کنند، به فقرا، همسایگان و یتیمان رسیدگىمى نمایند، اطعام مى کنند، آشکارا به همه سلام مى کنند و هنگامى که مردم در خواب وغافلند، نماز (نماز شب) مى گذارند.
[کافى، ج ۲، ص ۲۴۰، ح ۳۲]

۴پیامبر صلی الله علیه و آله : اَرْبَعَهٌ تَلْزَمُ کُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتى، قیلَ: یا رَسولَ اللّه ِ، ما هُنَّ؟قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛

چهار چیز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است. گفته شد: «اى پیامبر خدا! آنچهار چیز کدام اند؟». فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن».
[تحف العقول، ص ۵۷]

۵پیامبر صلی الله علیه و آله : رَاْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاْیمانِ بِاللّه ِ مُداراهُ النّاسِ فى غَیْرِ تَرْکِ حَقٍّ؛

کمال عقل پس از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است به شرط آن که حق، ترک نشود.
[تحف العقول، ص ۴۲]

۶پیامبر صلی الله علیه و آله : اِنَّما یُدْرَکُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دینَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛

همه خوبى ها با عقل شناخته مى شوند و کسى که عقل ندارد، دین ندارد.
[تحف العقول، ص ۵۴]

۷پیامبر صلی الله علیه و آله : اَلا وَ اِنَّ اَعْقَلَ النّاسِ عَبْدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَاَطاعَهُ وَ عَرَفَ عَدُوَّهُ فَعَصاهُ وَعَرَفَ دارَ اِقامَتِهِ فَاَصْلَحَها وَ عَرَفَ سُرْعَهَ رَحیلِهِ فَتَزَوَّدَ لَها؛

بدانید که عاقل ترین مردم کسى است که پروردگارش را بشناسد و از او پیروى کند،دشمنان خدا را بشناسد و از آنان نافرمانى کند، جایگاه ابدى خود را بشناسد و آن را آبادکند و بداند به زودى به آنجا سفر خواهد کرد و براى آن، توشه بردارد.
[اعلام الدین، ص ۳۳۷، ح ۱۵]

۸امام على علیه السلام : اِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ رَکَّبَ فِى الْمَلائِکَهِ عَقْلاً بِلا شَهْوَهٍ وَ رَکَّبَ فِى الْبَهائِمِشَهْوَهً بِلا عَقْلٍ وَ رَکَّبَ فى بَنى آدَمَ کِلَیْهِما فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَالْمَلائِکَهِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهائِمِ؛

خداوند عزوجل، در وجود فرشتگان، عقل بدون شهوت و در چارپایان، شهوت بدونعقل و در وجود انسان، عقل و شهوت را با هم قرار داد، پس هر کس که عقلش بر شهوتشپیروز گردد، از فرشتگان بهتر است و هر کس شهوتش بر عقلش پیروز گردد، از چارپایانبدتر است.
[علل الشرایع، ص ۴، ح ۱]

۹امام على علیه السلام : اَلْعَقْلُ حَیْثُ کانَ آلِفٌ مَاْلوفٌ ؛

عقل هر کجا باشد، انس گیرنده و الفت پذیر است.
[غررالحکم، ح ۱۲۵۱]

۱۰پیامبر صلی الله علیه و آله : اَلطّابَعُ مُعَلَّقٌ بِقائِمَهِ الْعَرْشِ، فَاِذَا انْتُهِکَتِ الْحُرْمَهُ وَ عُمِلَ بِالْمَعاصى وَاجْتُرئَ عَلَى اللّه ِ بَعَثَ اللّه ُ الطّابَعَ فَیَطْبَعُ اللّه ُ عَلى قَلْبِهِ فَلا یَعْقِلُ بَعْدَ ذلِکَ شَیْئا؛

مُهر بر پایه عرش آویزان است. هنگامى که حریم ها شکسته و گناه شود و بى پروایىنسبت به خداوند انجام گیرد، خداوند مُهر را مى فرستد و بر قلب تبهکار مى زند و از آنپس، دیگر عقل او چیزى درک نمى کند.
[کنزالعمّال، ح ۱۰۲۱۳]

۱۱امام على علیه السلام : یَنْبَغى لِلْعاقِلِ اَنْ یُخاطِبَ الْجاهِلَ مُخاطَبَهَ الطَّبیبِ الْمَریضَ؛

شایسته است که برخورد عاقل با نادان، مانند برخورد طبیب با بیمار باشد.
[غررالحکم، ح ۱۰۹۴۴]

۱۲امام على علیه السلام : فَسادُ الاَْخْلاقِ بِمُعاشَرَهِ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الاَْخْلاقِ بِمُنافَسَهِ الْعُقَلاءِوَ الْخَلْقُ اَشْکالٌ فَکُلٌّ یَعْمَلُ عَلى شاکِلَتِهِ؛

معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را اصلاح مى نماید ومردم متفاوتند، و هر کس بر حسب طینت خود رفتار مى کند.
[بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۸۲ ، ح ۷۸]

۱۳امام على علیه السلام : لَقَدْ سَبَقَ اِلى جَنّاتِ عَدْنٍ اَقْوامٌ ما کانوا اَکْثَرَ النّاسِ لا صَوْما وَ لاصَلاهً وَ لا حَجّا وَ لاَ اعْتِمارا وَ لکِنَّهُمْ عَقَلوا عَنِ اللّه ِ مَواعِظَهُ؛

گروه هایى به سوى بهشت برین (از دیگران) پیشى گرفتند که بیش از دیگران اهل روزه، نماز، حج و عمره نبودند، بلکه آنان در موعظه هاى الهى تعقل کردند.
[مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۱۳]

۱۴پیامبر صلی الله علیه و آله : اَثْنى قَوْمٌ بِحَضْرَتِهِ صلی الله علیه و آله عَلى رَجُلٍ حَتّى ذَکَروا جَمیعَ خِصالِ الْخَیْرِفَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ عَقْلُ الرَّجُلِ؟ فَقالوا: یا رَسولَ اللّه ِ نُخْبِرُکَ عَنْهُ بِاجْتِهادِهِ فِىالْعِبادَهِ وَ اَصْنافِ الْخَیْرِ تَساَلُنا عَنْ عَقْلِهِ؟! فَقالَ صلی الله علیه و آله: اِنَّ الاَْحْمَقَ یُصیبُ بِحُمْقِهِ اَعْظَمَمِنْ فُجورِ الْفاجِرِ، وَ اِنَّما یَرْتَفِعُ الْعِبادُ غَدا فِى الدَّرَجاتِ وَ یَنالونَ الزُّلْفى مِنْ رَبِّهِمْعَلى قَدْرِ عُقولِهِم؛

گروهى در حضور پیامبر اسلام، مردى را ستایش کردند و همه ویژگى هاى خوب رابرایش بر شمردند. رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمودند: «عقل او چگونه است؟». گفتند: «اى رسولخدا! ما از جدیت او در عبادت و دیگر خوبى ها سخن مى گوییم و شما از عقل اومى پرسید؟». فرمودند: نادان از روى نادانى به زشتى هایى بزرگ تر از زشتى هاى انسانگنهکار دست مى زند. همانا بندگان به میزان عقلشان در روز قیامت به درجه بالاتر نائل وبه پروردگارشان نزدیک مى شوند.
[تحف العقول، ص ۵۴]

۱۵امام على علیه السلام : اَلْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ وَ خَیْرُ ما جَرَّبْتَ ما وَعَظَکَ؛

عقل، اندوختن تجربه ها (و عمل به آن) است و بهترین تجربه، آن است که پندت داده.
[نهج البلاغه، نامه ۳۱]

۱۶امام على علیه السلام : اِنَّ بِذَوِى الْعُقولِ مِنَ الْحاجَهِ اِلَى الاَْدَبِ کَما یَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَى الْمَطَرِ؛

نیاز عاقلان به ادب، همانند نیاز کشتزار به باران است.
[غررالحکم، ح ۳۴۷۵]

۱۷امام کاظم علیه السلام : اِنَّ لُقْمانَ قالَ لاِبْنِهِ: یا بُنَىَّ اِنَّ الدُّنْیا بَحْرٌ عَمیقٌ قَدْ غَرِقَ فیها عالَمٌ کَثیرٌ فَلتَکُنْ سَفینَتُکَ فیها تَقْوَى اللّه ِ وَ حَشْوُهَا الاْیمانَ وَ شِراعُهَا التَّوَکُّلَ وَ قَیِّمُهَا الْعَقْلَوَ دَلیلُهَا الْعِلْمَ وَ سُکّانُهَا الصَّبْرَ؛

لقمان به فرزندش فرمود: «فرزندم! دنیا دریایى عمیق است که بسیارى در آن غرقشدند. پس باید در این دریا، کشتى ات تقواى الهى، بار آن ایمان، بادبانش توکل بر خدا،ناخدایش عقل، راهنمایش علم و سکانش (فرمانش) صبر باشد».
[کافى، ج ۱، ص ۱۶، ح ۱۲]

۱۸امام على علیه السلام : مَنْ شاوَرَ ذَوِى الْعُقولِ اسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقولِ؛

هر کس با عقلا مشورت کند، از نور عقل ها بهره مى برد.
[غررالحکم، ح ۸۶۳۴]

۱۹امام على علیه السلام : جاهِدْ شَهْوَتَکَ وَ غالِبْ غَضَبَکَ وَ خالِفْ سوءَ عادَتِکَ، تَزْکُ نَفْسُکَ وَیَکْمُلْ عَقْلُکَ وَ تَسْتَـکْمِلْ ثَوابَ رَبِّکَ؛

با هوا و هوست مبارزه کن، بر خشمت مسلّط شو و با عادت هاى بدت مخالفت کن، تاروحت پاک و عقلت کامل گردد و پاداش پروردگارت را به تمامى دریافت نمایى.
[غررالحکم، ح ۴۷۶۰]

۲۰پیامبر صلی الله علیه و آله : سُئِلَ النَّبىُّ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ: «اَ یُّـکُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» فَقالَ: اَ یُّـکُمْ اَحْسَنُ عَقْلاً،ثُمَّ قالَ صلی الله علیه و آله: اَتَمُّکُمْ عَقْلاً وَ اَشَدُّکُمْ لِلّهِ خَوْفا وَ اَحْسَنُکُمْ فیما اَمَرَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ نَهىعَنْهُ نَظَرا وَ اِنْ کانَ اَقَلَّکُمْ تَطَوُّعا؛

از پیامبر صلی الله علیه و آله از معنى آیه «[تا بیازماید] کدامیک عملتان بهتر است» پرسیدند.فرمودند: یعنى کدامیک عاقل ترید. سپس فرمودند: مقصود، کسى است که عقلشکامل تر، از خدا بیمناک تر و در امر و نهى خداوند دقیق تر است؛ هر چند مستحبّاتشکمتر باشد.
[بحارالأنوار، ج ۷۰، ص ۲۳۳]

۲۱پیامبر صلی الله علیه و آله : اَنَسٌ: قیلَ: یا رَسولَ اللّه ِ، اَلرَّجُلُ یَکونُ حَسَنَ الْعَقْلِ کَثیرَ الذُّنوبِ؟ قالَ:ما مِنْ آدَمىٍّ اِلاّ وَ لَهُ ذُنوبٌ وَ خَطایا یَقْتَرِفُها، فَمَنْ کانَتْ سَجیَّتُهُ الْعَقْلَ وَ غَریزَتُهُالْیَقینَ لَمْ تَضُرَّهُ ذُنوبُهُ. قیلَ: کَیْفَ ذلِکَ یا رَسُولَ اللّه ِ؟ قالَ: لاَِنَّهُ کُلَّما اَخْطَاَ لَمْ یَلْبَثْ اَنْتَدارَکَ ذلِکَ بِتَوْبَهٍ وَ نَدامَهٍ عَلى ما کانَ مِنْهُ فَیَمْحو ذُنوبَهُ وَ یَبْقى لَهُ فَضْلٌ یَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّهَ؛

اَنس گوید: سؤال شد: «اى رسول خدا! ممکن است کسى از عقل نیکو برخوردار باشدو گناهان بسیار داشته باشد؟». پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمودند: هیچ انسانى نیست، مگر این کهگناهان و خطاهایى مرتکب مى شود، ولى هر کس سرشتش عقل و نهادش یقین باشد،گناهانش به او آسیب نمى رساند». گفته شد: «اى رسول خدا! چگونه است این؟». فرمودند: «زیرا عاقل هرگاه مرتکبخطایى گردد، بى درنگ آن را با توبه و پشیمانى جبران کند و با این کار، گناهانش را پاکمى گرداند و خوبى هایى برایش باقى مى ماند که با آن، وارد بهشت مى گردد».
[ربیع الأبرار، ج ۳، ص ۱۳۷]

۲۲امام حسین علیه السلام : لا یَکْمُلُ الْعَقْلُ اِلاّ بِاتِّباعِ الْحَقِّ؛

عقل، جز با پیروى از حق، کامل نمى شود.
[اعلام الدین، ص ۲۹۸]

۲۳امام على علیه السلام : اَلْعاقِلُ مَنْ اَحْسَنَ صَنائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْیَهُ فى مَواضِعِهِ ؛

عاقل کسى است که کارهایش را خوب انجام دهد و تلاشى که مى کند، به جا باشد.
[غررالحکم، ح ۱۷۹۸]

۲۴امام على علیه السلام : لَیْسَ الْعاقِلُ مَنْ یَعْرِفُ الْخَیْرَ مِنَ الشَّرِّ وَ لکِنَّ الْعاقِلَ مَنْ یَعْرِفُ خَیْرَ الشَّرَّیْنِ؛

عاقل، آن نیست که خوب را از بد تشخیص دهد. عاقل، کسى است که از میان دو بد،آن را که ضررش کمتر است، بشناسد.
[مطالب السئول، ص ۲۵۰]

۲۵امام على علیه السلام : اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شیَمِ اُولِى الاَْلْبابِ؛

خوش گمانى، از اخلاق عاقلان است.
[غررالحکم، ح ۱۳۸۶]

۲۶پیامبر صلی الله علیه و آله : صِفَهُ الْعاقِلِ اَنْ یَحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَیْهِ وَ یَتَجاوَزَ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یَتَواضَعَلِمَنْ هُوَ دونَهُ وَ یُسابِقَ مَنْ فَوْقَهُ فى طَلَبِ البِرِّ وَ اِذا اَرادَ اَنْ یَتَکَلَّمَ تَدَبَّرَ فَاِنْ کانَ خَیْراتَکَلَّمَ فَغَنِمَ وَ اِنْ کانَ شَرًّا سَکَتَ فَسَلِمَ وَ اِذا عَرَضَتْ لَهُ فِتْنَهٌ اِسْتَعْصَمَ بِاللّه ِ وَ اَمْسَکَیَدَهُ وَ لِسانَهُ وَ اِذا رَأى فَضیلَهً اِنْتَهَزَ بِها، لا یُفارِقُهُ الْحَیاءُ وَ لا یَبْدو مِنْهُ الْحِرْصُ فَتِلْکَعَشْرُ خِصالٍ یُعْرَفُ بِها الْعاقِلُ؛

ویژگى عاقل، آن است که در برابر نادان بردبارى کند، از آن کس که به او ظلم کردهبگذرد، نسبت به زیردستان متواضع باشد، با بالادستان در خوبى ها رقابت کند، هرگاهخواست سخن بگوید، بیندیشد، اگر خوب بود بگوید و بهره ببرد و اگر بد بود، سکوت کندو سالم بماند، اگر بلا و امتحانى برایش پیش آمد به خدا پناه ببرد و دست و زبان خود رانگه دارد، اگر فضیلتى دید، به سرعت از آن بهره گیرد، حیا از او جدا نگردد و حرص از اوسر نزند، اینها خصلت هاى دهگانه اى است که عاقل با آنها شناخته مى شود.
[تحف العقول، ص ۲۸]

۲۷امام على علیه السلام : ما عُبِدَ اللّه ُ بِشَىْ ءٍ اَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ ما تَمَّ عَقْلُ امْرِى ءٍ حَتّى یَکونَ فیهِخِصالٌ شَتّى: اَلْکُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأمونانِ وَ الرُّشْدُ وَ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأمولانِ وَ فَضْلُ مالِهِمَبْذولٌ وَ فَضْلُ قَوْلِهِ مَکفوفٌ وَ نَصیبُهُ مِنَ الدُّنْیَا القوتُ لا یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ اَلذُّلُّاَحَبُّ اِلَیْهِ مَعََ اللّه ِ مِنَ العِزِّ مَعَ غَیْرِهِ وَ التَّواضُعُ اَحَبُّ اِلَیْهِ مِنَ الشَّرَفِ یَسْتَکْثِرُ قَلیلَالْمَعْروفِ مِنْ غَیْرِهِ و یَسْتَقِلُّ کَثیرَ الْمَعْروفِ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَرَى النّاسَ کُلَّهُمْ خَیْرا مِنْهُ وَ اِنَّهُ شَرُّهُم فى نَفْسِهِ وَ هُوَ تَمامُ الاَْمْرِ؛

خداوند با چیزى بهتر از عقل عبادت نشده است، و عقل کسى کامل نشود، مگر دراو چند خصلت باشد: کفر و بدى از او انتظار نمى رود، رشد و خوبى در او امیدمى رود، زیادى ثروتش بخشوده و زیادى سخنش نگه داشته شده است، بهره او ازدنیا تنها غذاى روزانه است، در طول زندگى از دانش سیر نمى شود، خوارى را باخداوند از عزّت با دیگران، بیشتر دوست دارد، تواضع نزد او دوست داشتنى تر ازشرف و بزرگى است، خوبىِ کم دیگران را بسیار و خوبى بسیار خود را کم مى شمرد،همه مردم را از خودش بهتر و خود را نزد خویش از همه بدتر مى داند و این مهم ترینخصلت است.
[کافى، ج ۱، ص ۱۸، ح ۱۲]

۲۸امام على علیه السلام : اَلْعاقِلُ اِذا تَـکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ اَتْبَعَها حِکْمَهً وَ مَثَلاً وَ الاَْحْمَقُ اِذا تَـکَلَّمَ بِکَلِمَهٍاَتْبَعَها حِلْفا؛

عاقل، هر گاه سخن بگوید، آن را با سخنى حکیمانه و ضرب المثل همراه سازد ونادان هرگاه سخن بگوید، آن را با سوگند همراه کند.
[شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۲۰،ص۲۸۹، ح۳۰۶]

۲۹امام على علیه السلام : اِتَّهِمُوا عُقولَکُمْ فَاِنِّهُ مِنَ الثِّقَهِ بِها یَکونُ الْخَطاءُ؛

عقل خویش را زیر سؤال ببرید؛ زیرا از اعتماد به آن، خطاها سرچشمه مى گیرد.
[غررالحکم، ح ۲۵۷۰]

۳۰امام على علیه السلام : اَ لْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغیبَهِ؛

عاقل کسى است که زبانش را از بدگویى پشت سر دیگران، نگه دارد.
[غررالحکم، ح ۱۹۵۵]

۳۱امام على علیه السلام : اِحْتَمِلْ ما یَمُرُّ عَلَیْکَ فَاِنَّ الاِْحْتِمالَ سِتْرُ الْعُیوبِ وَ اِنَّ الْعاقِلَ نِصْفُهُاِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ؛

در برابر آنچه بر تو مى گذرد، بردبار باش، زیرا بردبارى، عیب ها را مى پوشاند. بهراستى که نیمى از عقل، بردبارى و نیمه دیگرش خود را به غفلت زدن است.
[غررالحکم، ح ۲۳۷۸]

۳۲امام على علیه السلام : اَلا وَ اِنَّ اللَّبیبَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجوهَ الاْراءِ بِفِکْرٍ صائِبٍ وَ نَظَرٍ فِىالْعَواقِبِ؛

بدانید عاقل، کسى است که با فکر درست، به استقبال نظرات گوناگون برود و درعواقب امور بنگرد.
[غررالحکم، ح ۲۷۷۸]

۳۳امام على علیه السلام : اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَهُ وَ اسْتَظْهَرَ عَلى هَواهُ بِعَقْلِهِ؛

عاقل کسى است که جدّى اش از شوخى اش بیشتر باشد و با کمک عقلش بر هوا وهوسش پیروز گردد.
[غررالحکم، ح ۳۳۵۵]

۳۴امام رضا علیه السلام : اِذا اَرادَ اللّه ُ اَمْرا سَلَبَ الْعِبادَ عُقولَهُمْ فَاَنْفَذَ اَمْرَهُ وَ تَمَّتْ اِرادَتُهُ فَاِذااَنْفَذَ اَمْرَهُ رَدَّ اِلى کُلِّ ذى عَقْلٍ عَقْلَهُ فَیَقولُ کَیْفَ ذا؟ وَ مِنْ اَیْنَ ذا؟؛

هر گاه خداوند چیزى را بخواهد، عقل هاى بندگان را از آنها مى گیرد و حکم خود رااجرا مى کند و خواسته خود را به پایان مى رساند. همین که حکم خود را اجرا کرد، عقلِهر صاحب عقل را به او بر مى گرداند، آنگاه او مرتب مى گوید: چگونه و از کجا چنین وچنان شد.
[تحف العقول، ص ۴۴۲]

۳۵امام کاظم علیه السلام : کَما لا یَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَیَّهِ فَکَذلِکَ لا یَقومُ الدّینُ اِلاّ بِالنِّیَّهِالصّادِقَهِ وَ لا تَثْبُتُ النِّیَّهُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛

همان گونه که قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام دیندارى هم تنها به نیّت پاکاست و نیّت پاک، جز با عقل حاصل نمى شود.
[تحف العقول، ص ۳۹۶]

۳۶امام صادق علیه السلام : دِعامَهُ الاِْنْسانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَهُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُوَ بِالْعَقْلِ یَکْمُلُ وَ هُوَ دَلیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتاحُ اَمْرِهِ فَاِذا کانَ تَاْییدُ عَقْلِهِ مِنَ النّورِ کانَعالِما حافِظا ذاکِرا فَطِنا فَهِما فَعَلِمَ بِذلِکَ کَیْفَ وَ لِمَ وَ حَیْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْغَشَّهُ فَاِذا عَرَفَ ذلِکَ عَرَفَ مَجْراهُ وَ مَوصولَهُ وَ مَفْصولَهُ وَ اَخْلَصَ الوَحْدانِیَّهَ لِلّهِ وَالاِْقْرارَ بِالطّاعَهِ فَاِذا فَعَلَ ذلِکَ کانَ مُسْتَدْرِکا لِما فاتَ وَ وارِدا عَلى ما هُوَ آتٍ یَعْرِفُما هُوَ فیهِ وَ لاَِىِّ شَىْ ءٍ هُوَ هاهُنا و مِنْ اَیْنَ یَاْتیهِ و اِلى ما هُوَ صائِرٌ وَ ذلِکَ کُلُّهُ مِنْتَاْییدِ العَقْلِ؛

ستون انسانیت، عقل است و از عقل، زیرکى، فهم، حفظ و دانش بر مى خیزد. با عقل،انسان به کمال مى رسد. عقل، راهنماى انسان، بینا کننده و کلید کارهاى اوست. هر گاهعقل با نور یارى شود، دانا، حافظ، تیزهوش و فهیم مى شود و بدین وسیله (پاسخ)چگونه، چرا و کجا را مى فهمد و خیرخواه و دغلکار را مى شناسد و هرگاه این را دانست،مسیر حرکت و خویش و بیگانه را مى شناسد و در توحید و طاعت خداوند اخلاصمى ورزد و چون چنین کرد، آنچه از دست رفته جبران مى کند و بر آنچه در آینده مى آیدچنان وارد مى شود که مى داند در کجاى آن است و براى چه منظورى در آنجاست. از کجاآمده و به کجا مى رود. و این همه از پرتو تأیید عقل است.
[کافى، ج ۱، ص ۲۵، ح ۲۳]

۳۷امام على علیه السلام : اَلْعَقْلُ شَجَرَهٌ اَصْلُهَا التُّقى وَ فَرْعُهَا الْحَیاءُ وَ ثَمَرَتُهَا الْوَرَعُفَالتَّقْوى تَدعو اِلى خِصالٍ ثَلاثٍ: اِلَى الْفِقْهِ فِى الدّینِ وَ الزُّهْدِ فِى الدُّنْیا وَ الاِْنْقِطاعِ اِلَىاللّه ِ تَعالى وَ الْحَیاءُ یَدْعو اِلى ثَلاثِ خِصالٍ: اِلَى الْیَقینِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ التَّواضُعِ وَالْوَرَعُ یَدْعو اِلى خِصالٍ ثَلاثٍ: اِلى صِدْقِ اللِّسانِ وَ الْمُسارَعَهِ اِلَى الْبِرِّوَ تَرْکِ الشُّبُهاتِ؛

عقل، درختى است که ریشه آن تقوا، شاخه هایش حیاء و میوه آن، پارسایى است.تقوا به سه چیز دعوت مى کند: دین شناسى، بى رغبتى به دنیا و دل بستگى به خداوند، وحیا به سه چیز دعوت مى کند: یقین، خوش اخلاقى و تواضع، و پارسایى به سه چیزدعوت مى کند: راستگویى، سرعت و شتاب در نیکى ها و دورى از کارهاى شبهه ناک.
[مواعظ العددیه، ص ۱۶۰]

۳۸امام صادق علیه السلام : لا یُعَدُّ الْعاقِلُ عاقِلاً حَتّى یَسْتَـکْمِلَ ثَلاثا: اِعْطاءَ الْحَقِّ مِنْ نَفْسِهِعَلى حالِ الرِّضا وَ الْغَضَبِ وَ اَنْ یَرْضى لِلنّاسِ ما یَرْضى لِنَفْسِهِ وَ اسْتِعْمالَ الْحِلْمِعِنْدَ الْعَثْرَهِ؛

عاقل، عاقل نیست مگر آن که سه صفت را در خود به کمال رساند: حق را در هنگامخشنودى و خشم ادا کند، آنچه را براى خود مى پسندد، براى دیگران هم بپسندد وهنگام خطاى دیگران، بردبار باشد.
[تحف العقول، ص ۳۱۸]

۳۹امام على علیه السلام : اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ کانَ بِعَیْبِهِ بَصیرا وَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ ضَریرا؛

عاقل ترین مردم کسى است که به عیب هاى خویش بینا و از عیوب دیگران، نابیناباشد.
[غررالحکم، ح ۳۲۳۳]

۴۰امام على علیه السلام : اَفْضَلُ النّاسِ عَقْلاً اَحْسَنُهُم تَقدیرا لِمَعاشِهِ وَ اَشَدُّهُمُ اهْتِمامابِاِصْلاحِ مَعادِهِ؛

عاقل ترین مردم کسى است که بهتر بتواند امور زندگى اش را برنامه ریزى کند و براىاصلاح آخرتش بیشتر همت نماید.
[غررالحکم، ح ۳۳۴۰]

مؤلف : هادی موحدی