قرآن کریم همه مسلمانان را به قرائت قرآن دعوت نموده است[1] و برای آن ثواب و فضیلت زیادی وارد شده است. بنابراین جا دارد هر مسلمانی مقداری از وقت خود را به قرائت قرآن اختصاص دهد. امّا وظیفه ما در قرائت قرآن همین جا پایان نمی‎پذیرد. کسی که با قرآن مأنوس شد وظیفه دیگری هم نسبت به آن دارد که قرآن به آن اشاره نموده است.
اهمیّت تدبّر در قرآن
خداوند در سوره «ص» آیه 29، وظیفه بعدی مسلمانان را در قبال قرآن چنین بیان می‎کند:
کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.
قرآن کتاب با برکتی است که آن را به سوی تو (ای پیامبر) فرستادیم تا (مردم) در آیات آن تدبّر کنند و برای خردمندان تذکّر است.
آیه یاد شده به همه مسلمانان می‎آموزد که یکی از آداب تلاوت قرآن توجه به معانی قرآن و اندیشیدن در آیات آن است. به این معنا که هر مسلمانی موقعی که قرآن می‎خواند باید به معانی آیات توجه کند، پیام آیه را بفهمد و خود را مخاطب کلام خدا بداند تا زمینه عمل به آیات قرآن کریم را در خود فراهم سازد. برای این منظور از هنگام شروع تلاوت (استعاذه) تا اتمام قرائت لازم است قاری قرآن افکار خود را متمرکز کند، به چیز دیگری جز قرآن و معانی آن فکر نکند.
اصولاًَ خواندن قرآن بدون تدبّر در آن، ارزش قابل توجّهی ندارد؛ زیرا هدف از نزول قرآن، عمل به آیات آن است و توجّه به معانی و تدبّر در قرآن،‌ مقدّمه و دریچه‎ای به سوی عمل است.
امام علی ـ علیه السّلام ـ درباره اهمیّت تدبّر در قرآن چنین می‎فرماید:
«اَلا لا خَیْرَ فی قِراءَهٍ لَیْسَ فیها تَدَبُّر…».[2] بدانید قرائتی که همراه با تدبّر نباشد خیری در آن نیست.
کلیدهای تدبّر در قرآن
1. استفاده از قرآنهای مترجم: کسانی که با زبان عربی آشنا نیستند برای پی بردن به معانی آیات می‎توانند از قرآن‎هایی که ترجمه دارد استفاده کنند. سعی کنند از ترجمه‎هایی بهره گیرند که عباراتش ساده، سلیس و روان باشد. پس از تهیه قرآنهای مترجم، برای پی بردن به معانی آیات می‎توان از دو روش بهره گرفت:
الف. قبل از خواندن هر آیه ترجمه آن را بخوانند و در آن اندیشه کنند. سپس ترجمه آیه بعد و… به همین ترتیب تا پایان قرائت عمل کنند.
ب. هر بار که می‎خواهند قرآن بخوانند مقداری (مثلاً یک یا دو صفحه) را معین کنند. قبل از شروع به قرائت، ترجمه‎های آیات انتخابی را به دقت مطالعه کنند، پس از بهره‎برداری و تدبّر در آن، قرائت قرآن را شروع کنند.
2. ترتیل خواندن: منظور از ترتیل خوانی قرآن، صحیح خواندن و شمرده قرائت کردن آن است، در حالی که به معانی آیات توجه شود. یکی از راههای اندیشیدن و تدبّر در قرآن، آرام و شمرده خواندن آن است که به ان روش «ترتیل» می‎گویند. ولی کم نیستند افرادی که سعی آنها موقع قرائت، به آخر سوره رسیدن است و جز آن فکر و ذکر دیگری ندارند. این نوع قرائت قرآن فضیلت چندانی ندارد، بلکه پیشوایان اسلام آن را ناپسند شمرده‎اند. امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مورد آیه «و رتّل القرآن ترتیلاً» سؤال شد، حضرت فرمودند:
«بَیِّنْهُ تَبْییناً وَ لا تَهُذُّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، قِفُوا عِنْدَ عَجائِبِهِ وَ جَرِّحُوا بِهِ الْقُلُوبَ وَ لا یَکُنْ هَمُّ اَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَهِ».[3] آیات قرآن را به روشنی تلاوت نما و همچون شعر آن را به سرعت قرائت نکن، در برابر شگفتیهایش بایستید و دلهای خویش را به وسیله قرآن بشکنید و سعی هیچ یک از شما رسیدن به آخر سوره نباشد.
3. دوری از گناهان: قرآن کریم کتاب حقّ است و برای هدایت همه انسانها نازل شده است. یکی از زمینه‎های هدایت، تلاوت قرآن همراه با تدبّر است. ولی بعضی از انسانها بر اثر گناه، بر دلهایشان قفل‎هایی نهاده می‎شود و توفیق تدبّر در قرآن نصیبشان نمی‎شود. خداوند در این زمینه می‎فرماید:
«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها»[4] آیا آنها در قرآن تدبّر نمی‎کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است.
دلبستگی به دنیا و گناه مانع توجّه و تفکّر در قرآن است. گناه، دل را قفل و می‎بندد، همان طوری که درب‎های ظاهری با قفل آهنی بسته می‎شود. اگر کسی چشم دلش باز بود می‎تواند در قرآن تدبّر کند و معانی قرآن را در آن نفوذ دهد.
از خدای رحمان و رحیم می‎خواهیم به همه ما مسلمانان به خصوص پیروان اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ توفیق قرائت و تدبّر در قرآن عنایت فرماید و موانع تدبّر در قرآن را از سرِ راهِ آنان بردارد.