با توجه به این‌که اقتصاد دانان تعاریف متفاوتی از اقتصاد ارائه داده‌اند لکن اختلاف تعاریف هر چه باشد اصل موضوع را عوض نمی‌کند و همه متفق‌القول خواهند بود که اقتصاد بحث معاش بشر به معنای وسیع کلمه است، موضوع اقتصاد، در بر گیرنده خواست‌ها، نیازها، آمال و بلند پروازی‌های بشر است. بر این اساس بحث منابع تامین کننده این نیازها مطرح می‌شود.[1] خداوند متعال در قرآن کریم در آیات فراوانی منابع مهم تأمین نیازها و حوائج بشر را معرّفی می‌کند، لکن پیش از آنکه به آن آیات بپردازیم، خوبست که بدانیم در قرآن کریم، اوّلین منبع تأمین نیاز بشر، بهشت، معرفی شده است چنانکه خداوند متعال به حضرت آدم ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «ای آدم تو و همسرت در بهشت مسکن گزین و از هر آنچه که می خواهید میل کنید».[2] و نیز می‌فرماید: «همانا برای توست که هرگز در آن گرسنه و برهنه نمی‌شوی و در آن تشنه نمی‌شوی و حرارت آفتاب آزارت نمی‌دهد».[3] امّا پس از اخراج حضرت آدم ـ علیه السلام ـ و استقرار او بر روی زمین خداوند متعال در آیات فراوانی، زمین، را مهمترین و ارزشمندترین منبع اقتصادی و تأمین معاش بشر معّرفی می‌کند.[4] بعنوان مثال به دو نمونه از آن اشاره می‌کنیم:
1. «ما تسلط و مالکیت و حکومت بر زمین را برای شما قرار دادیم و انواع وسایل زندگی را برای شما فراهم ساختیم امّا کمتر شکر گذاری می‌کنید».[5]
2. «و زمین را گستردیم و در آن کوه‌های ثابتی افکندیم و از هر گیاه موزونی در آن رویاندیم و برای شما انواع وسائل زندگی در آن قرار دادیم و همچنین برای کسانی که شما نمی‌توانید به آنها روزی دهید».[6] از تأمل و دقت در آیات اقتصادی قرآن کریم به این نتیجه می‌رسیم که خداوند متعال منابع اقتصادی و تأمین معاش بشر را، دو گونه، معرّفی می‌کند:[7] ابتدا منابع طبیعی محض که خداوند متعال در طبیعت به ودیعه نهاده است بدون دخالت دست بشر مثل: دریا، زمین، . . . دوّم منابع طبیعی که با کمک دست بشر بعنوان منبع اقتصادی مطرح می‌شود مانند: معدن، کشاورزی، زنبور داری و. . . اکنون به بررسی آیات مربوط به هر یک از آنها می‌پردازیم.
نخست آیات مربوط به منابع طبیعی محض:
1. زمین: در آیات متعددی به این منبع مهم اقتصادی اشاره شده است، به‌عنوان مثال آیه شریفه: لیسئلونک عن الانفال قل الانفال لله و الرسول».[8] یعنی: «از تو نسبت به انفال سؤال می‌کنند بگو انفال برای خدا و رسول است». که یکی از موارد انفال زمین‌های موات و زمین‌های آباد طبیعی است که بدون جنگ از کفار گرفته شده است و آیه شریفه: «او کسی است که زمین را برای شما رام کرد بر شانه‌های آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست».[9] از این نمونه آیات در قرآن کریم فراوان داریم.[10]
2. آب‌های طبیعی: اشارات فراوانی به این نوع آب‌ها شده است.[11] به‌عنوان نمونه، آیه شریفه: «هو الذی اُنزل من السماء ماءً لکم منه شرابٌ و منه شجرٌ فیه تسیمون»[12] یعنی: «او کسی است که از آسمان آبی فرستاد که نوشیدن شما از آن است و گیاهان و درختانی که حیوانات خود را در آن به چرا می‌برید نیز از آن است».
3. گیاهان، مراتع، جنگل‌های طبیعی: در ارتباط با این منبع اقتصادی نیز آیات فراوانی وجود دارد.[13] به‌عنوان نمونه یک مورد را ذکر می‌کنیم: «و الارض بعد ذلک دعاها اخرج منها ماء‌ها و مرعی‌‌ها و الجبال ارسی‌‌ها متاعاً لکم ولانعامکم»[14] یعنی: «و زمین را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد و کوهها را ثابت و محکم نمود همه این‌ها برای بهره گیری شما و چهار پایانتان است».
4. دریا و ثروت‌های دریایی: از مهمترین منابع اقتصادی که قرآن کریم مطرح می‌کند این منبع عظیم است که قرآن کریم در آیات فراوانی به آن اشاره می‌کند،[15] لیکن جهت رعایت اختصار به یک مورد اشاره می‌کنیم: «هو الذی سخر البحر لتأکلوا منه لحماً طریّاً . . .»[16] یعنی: «او کسی است که دریا را مسخر شما ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید، زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید و کشتی‌ها را می‌بینی که سینه دریا را می‌شکافند تا شما (به تجارت بپردازید) و از فضل خدا بهره گیرید شاید شکر نعمت‌های او را بجا آورید».
5. بادها و ابرها: آیات فراوانی داریم که ابرها و بادها را بعنوان منابع مهم اقتصادی معرفی می‌کند.[17] به‌عنوان نمونه به یک مورد اشاره می‌کنیم: «و من آیاته ان یرسل الریاح مبشرات و لیذیقکم من رحمته و لتجری الفلک بأمره و لتبتغوا من فضله و لعلّکم تشکرون» یعنی: «و از آیات عظمت خدا این است که بادها را به‌عنوان بشارتگرانی می‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سیراب کند) و کشتی‌ها به فرمانش حرکت کنند و از فضل او بهره گیرید شاید شکر گذاری کنید».[18]
6. حیوانات: در این مورد نیز اشارات قرآنی و فراوان است.[19] تا آنجا که سوره‌ای از قرآن کریم به نام «انعام» اختصاص یافته است که جهت رعایت اختصار به یک آیه اشاره می‌کنیم: «و الانعام خلق‌ها لکم فی‌ها دف و منافع و منها تأکلون و لکم فی‌ها جمال حین تریحون و حین تسرحون و تحمل اثقالم. . . لرئوف رحیم و الخیل و البغال والحمیر . . . و یخلق ما لا تعلمون». یعنی: «و چهار پایان را آفرید در حالی که در آنها برای شما وسیله پوشش و منافع دیگری است از گوشت آنها می‌خورید و در آنها برای شما زمینه و شکوه است به هنگامی که آنها را برای استراحت‌گاهشان باز می‌گردانید. آنها بار‌های سنگین شما را به شهری حمل می‌کنند که جز با مشقت زیاد به آن نمی‌رسیدید پروردگارتان رئوف و رحیم است، همچنین اسب‌‌ها و استر‌ها و الاغ‌ها را آفرید تا بر آنها سوار شوید و زینت شما باشد و چیز‌هایی می‌آفریند که نمی‌دانید».[20]
7. معادن؛ معادن که در طبیعت به ودیعه نهاده شده قبل از استخراج، منابع طبیعی محض هستند که در آیات متعددی به آن اشاره شده است[21] بعنوان نمونه: «و انزلنا الحدید فیهِ بأس شدید و منافع للنّاس»[22] یعنی: «حدید را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است». امّا قسم دوم منابع: یعنی منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالت دارد؛ آیات قرآن در این زمینه فراوان است که ما جهت رعایت اختصار نسبت به هر مورد فقط یک نمونه راذکر می کنیم:
1. کشاورزی: آیات متعددی به این منبع مهم اشاره دارد.[23] بعنوان مثال: «هو الذی جعل لکم الارض ذلولاً فامشوا فی مناکب‌ها و کلوا من رزقه و الیه النشور» یعنی او کسی است که زمین را برای شما رام کرد بر نشانه‌‌های آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست».[24]
2. زنبور‌داری: «و اوحی ربک الی النحل أن اتخذی من الجبال بیوتاً و من الشجر و ممّا یعرشون ثم کلی . . .» یعنی «پروردگار تو به زنبور عسل وحی نمود که از کوهها و درختان و داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند خانه‌‌هایی برگزین. سپس از تمام ثمرات بخور و راه‌‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است به‌راحتی بپیما. از درون شکم آنها، نوشیدنی با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود که در آن شفا برای مردم است. به‌یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیتی که می‌اندیشند».[25]
3. صنعت؛ یکی از منابع مهم اقتصادی صنعت است که قرآن کریم در آیات متعدّدی به آن اشاره فرموده است.[26] به‌عنوان نمونه: «وعلمناه صنعه لبوس لکم لتحصنکم من بأسکم» یعنی: «و تعلیم دادیم به (حضرت داود) صفت زره بافی را به‌خاطر شما تا حفظ کند شما را در مقابل خطرات»[27]
4. استخراج معدن؛ آیات متعدّدی نیز به این منبع مهم اشاره دارد.[28] به‌عنوان نمونه: «و لسُلیمنَ الریح غدوها شهرٌ و رواحُ‌ها شهر و ارسلنا له عین القطر. . .» یعنی: «از برای سلیمان باد را مسخر کردیم که صبح‌گاهان مسیر یک ماه را می‌پـیمود و عصر‌گاهان مسیر یک ماه را، و چشمه مس (مذاب) را بر او روان ساختیم . . . ».[29] پس بطور کلی در قرآن کریم دو بخش از منابع اقتصادث مطرح است: الف؛ منابع طبیعی محض مانند: زمین، خورشید و… ب: منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالتی دارد مانند: استخراج معدن و زنورداری و … .
[1] . سید محمد جواد، وزیری فرد؛ مسائل اقتصادی در تفسیر المیزان؛ تهران، (انتشارات امیر کبیر، 1376.
[2] . اعراف (19).
[3] . طه (118 – 119).
[4] . ملک (15) و نبأ (10 – 11) و نوح (19 – 20) و بقره (22 – 29 – 164) و . . .
[5] . اعراف (10).
[6] . حجر (19 – 20).
[7] . دکتر صالح حمید العلی؛ عناصر الانتاج فی الاقتصاد الاسلامی و النظم الاقتصادیه المعاصره؛ بیروت، الیامه، ج اول1420.
[8] . انفال (1).
[9] . ملک (15).
[10] . نبأ (10 – 11)و نوح (19 – 20)و بقره (22 – 29 – 164)و . . .
[11] . انبیاء (30) و یس (34) و نمل (60) و ابراهیم (32) و رعد (3) و زمر (21) و فرقان (48 – 49) و الرحمن (19 – 25).
[12] . نحل (10).
[13] . عبس (27 – 32) و نمل (10 – 11) و . . .
[14] . نازعات (30 ـ 32)
[15] . نحل (14) و فاطر (12) و مائده (96) و . . .
[16] . نحل (14).
[17] . حجر (22) و نبأ (14 – 15) و سبأ (12) و . . .
[18] . روم (46).
[19] . انعام (38 – 142 – 144 ) و یس (71 – 73) و طه (53 – 54)و . . .
[20] . نحل (5 – 8).
[21] . انفال (1) و نحل (13) و آل عمران (14) و . . .
[22] . حدید (25).
[23] .
[24] . ملک (15).
[25] . نحل (68 – 69).
[26] . طه (87 – 88) ، رعد(17)، کهف (94 – 97)، حدید (25)، یونس (22)، هود (37 – 38) و . . .
[27] . انبیاء (80).
[28] . توبه (34)، آل عمران (14)، کهف (96)، سبأ (12)، نمل (13) و . . .
[29] . سبأ (12).
مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
