ستایش پروردگار
خدایا «آن کس که در توصیف پدیده‌ای با شکل و اندازه مشخص درمانده باشد، از وصف پروردگارش ناتوان‌تر و از شناخت خدا دورتر است». پس چه خوب که «تو مرا بر خود راهنمایی کردی و به سوی خود فراخواندی و اگر تو نبودی، هرگز نمی‌دانستم که پروردگارم کیست». بار خدایا! اگر همه عمر سپاس تو را بگویم، هرگز نمی‌توانم حتی ذره‌ای از حق همین یک موهبت تو را ادا کنم، چه رسد به نعمت‌های تمام ناشدنی که همواره به من احسان می‌کنی. خدایا! تو را سپاس می‌گویم به خاطر راه‌هایی که فرارویم روشن ساختی؛ راه‌هایی که مرا به تو می‌رساند. پروردگارا! چگونه و با کدام زبان بستایمت، که به من قدرت انتخاب و بینشی دادی، تا بتوانم بین همه کس، هم صحبتیِ تو را برگزینم و از میان مکان‌های گوناگون، در سرای تو مسکن گزینم و بین همه کارها، به اعتکاف، کاری که تو فرمانم دادی، بپردازم.

بهار عبادت
روایات بسیاری در فضیلت و شرافت ماه‌های رجب، شعبان و ماه مبارک رمضان آمده است؛ چنان‌که آنها را «فصل عبادت» می‌نامند. در این ماه‌های بزرگ، نماز، روزه، ذکر، دعا، استغفار و دیگر عبادت‌ها، بیش از ماه‌های دیگر سفارش شده است. از همین رو، مسلمانان در این ماه‌ها، زمان بیشتری را به عبادت اختصاص می‌دهند و به برکت آن، لطافتی در روح مردم پدید می‌آید؛ حالتی که آنها را از انجام دادن رفتارهای ناپسند باز می‌دارد. آمار نیز هر ساله نشان می‌دهد در جوامع اسلامی، ناهنجاری‌های اجتماعی در این ماه‌های شریف و بافضیلت کمتر می‌شود و نیکوکاری به اوج می‌رسد.

روزه ماه رجب
در بین عبادات، روزه موقعیتی ویژه دارد؛ چنانکه سپر آتش نامیده می‌شود و خداوند آن را به خود اختصاص داده و وعده پاداشی تصور ناشدنی برای آن داده است. در بین روزه‌های مستحبی، بر روزه ماه رجب تأکید شده و در خود ماه رجب نیز، روزه روزهای اعتکاف، یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم این ماه بیشتر سفارش شده است. پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرماید: «ماه رجب، ماه بزرگ خداست و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمی‌رسد. رجب ماه خداست. کسی که یک روز از ماه رجب را روزه بدارد، مستوجب خشنودی بزرگ خدا می‌شود و غضب الهی از او دور و دری از درهای جهنم بر روی او بسته می‌گردد». نیز از آن حضرت است که: «هر کس سه روز از وسط ماه رجب را روزه بدارد و در شب‌هایش به نماز شب قیام کند، جز با توبه نصوح از دنیا رحلت نمی‌کند».

اعتکاف در ماه رجب
یکی از اعمال مستحب در ماه رجب، اعتکاف است. مسلمانان روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رجب، در مساجد جامع گرد هم می‌آیند و برای نزدیکی به خدا، به مدت سه روز با رعایت آداب و احکام خاص، به عبادت می‌پردازند. اعتکاف، تجلی خداپرستی است و همه جلوه‌های عبادت، مانند نماز، روزه، شب زنده‌داری، تلاوت قرآن، نماز شب، ذکر، دعا و مناجات در آن خلاصه شده است. اعتکاف، نوعی سیر و سلوک و سیاحتی عرفانی است که از گذر آن، زمینه رشد معنوی و کمالات اخلاقی در انسان فراهم می‌شود.

فرصت ارزشمند اعتکاف
حضرت علی علیه‌السلام درباره فرصت‌ها در عبارتی پرمعنا فرمودند: «سستی پس از به دست آوردن فرصت، از بی‌خردی است». خداوند حکیم بنابه اقتضای حال انسان، فرصت ویژه اعتکاف را در اختیار او قرار داده است تا آدمی از عذاب جهنم برهد و به بهشت راه یابد. در این میان، برخی از مردم با دوراندیشی، زیرکانه این وقت باارزش را گرامی می‌دارند و از این فرصت پر ارزش، استفاده فراوان می‌کنند. آنها حتی اگر نتوانند در مساجد حضور یابند، هر جا باشند، این روزها و ساعت‌های مهم را از دست نمی‌دهند و عزیز می‌شمارند.

حقیقت اعتکاف
اعتکاف، نوعی ریاضت و محدود ساختن خود است. تمرین رها کردنِ دنیا، بریدن از خود، خانواده و خویشان و دل‌کندن از علاقه‌های قلبی و لذت‌های نفسانی است. اعتکاف، گریزی از غفلت‌زدگی و خمودگی، به هوشیاری، نشاط، تحرک و امید است. اعتکاف، گریختن از اندوهِ گناه و اضطرابِ نافرمانی و فرار از آتش جهنم و رنج دوزخ است. اعتکاف، پناه بردن به حریم امن الهی و سرزمین عفو و رحمت و مهر است؛ آنجا که خداوند بنده‌نواز، آغوش گشوده تا گمشده خویش را در آغوش گیرد و این مهمان بیمناک و خسته را، در کنار خود به آرامش و امنیت برساند و برای طاعت و عبادت و استقامت در ادامه زندگی، جانی تازه بخشد.

راز اعتکاف
انسان‌ها در طول زندگی، گاه به تنهایی و زمانی به حضور در اجتماع نیاز دارند تا هر یک، توانایی‌ها و استعدادهای خود را به عرصه عمل برسانند و با کار و تلاش در کنار یکدیگر، چرخ سنگین زندگی جمعی را به پیش ببرند و به رشد برسند. به تنهایی نیز نیازمندند تا هم با خدای خود خلوت کنند و خلأ ارتباط با او را در وجودشان پر کنند و هم در اندیشه، اخلاق و رفتارشان بازنگری و نتایج تلاش‌های خود را ارزیابی کنند تا با شناخت کاستی‌ها، به خودسازی بپردازند و به رشد و تکامل نزدیک شوند.

راز آفرینش
پرستش، حقیقت دنیا و نیاز ذاتی انسان است. خداوند در قرآن کریم، عبادت را هدف آفرینش بیان می‌کند و می‌فرماید: «من جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند». بدین ترتیب، برای تکامل انسان و نزدیک شدن به خدا و نیز بر اساس نیازهای روحی آدمی، عبادت‌های گوناگونی به صورت مقررات دینی تعیین شده است. به فرموده امام علی علیه‌السلام : «رضایت خدا را جز با عبادت او نمی‌توان به دست آورد». بنابراین، هر کس بخواهد به خدا نزدیک شود و رضای او را به دست آورد، راهی جز عبادت ندارد. اعتکاف، فرصت خوبی برای پیمودن راه عبادت و رسیدن به خداست. شخص معتکف می‌تواند با سه روز عبادت پی در پی؛ عشق و بندگی خود را به پروردگارش ثابت کند و مورد لطف و مهر او قرار گیرد.

برترین عبادت در اعتکاف
اعتکاف، فرصت و فراغتی نیکو برای اندیشیدن و بیدار ساختن دل است. حضرت علی علیه‌السلام درباره تفکر کردن می‌فرماید: «اندیشیدن، انسان را به نیکی و انجام آن می‌کشاند». امام رضا علیه‌السلام نیز در این‌باره فرمود: «عبادت به نماز و روزه بسیار نیست؛ عبادت یعنی اندیشیدن در امر خدای عزوجل». اهمیت و ارزش تفکر در این است که گاه یک ساعت اندیشیدن، موجب توبه از گناهان و عبادت تمام عمر می‌شود. هنگامی که انسان درباره خدا و قدرت او فکر کند، می‌فهمد که چنین قدرتی می‌تواند دوباره بشر را زنده کند و از او حساب بکشد. وقتی زود گذشتن و فنای دنیا را درک کند، از حرص و طمع و ستم و افزون‌طلبی‌اش کاسته می‌شود. هنگامی که حکمت معارف و دستورات الهی و نتیجه پاداش نیکوکاری را بداند، به واجبات و مستحبات عمل می‌کند و همواره به کارهای نیک و خدمت به خلق می‌پردازد و همه اعمالش با معرفت و نورانیت قلب همراه می‌شود.

اعتکاف؛ دادگاه نفس
یکی از ابعاد معنوی اعتکاف، محاسبه نفس است. اعتکاف، فرصتی برای مرور نامه اعمال و محلی مناسب برای بررسی گفتار و رفتار گذشته است تا انسان اعمال خود را که تنها یار و همراه مجسم او تا روز قیامتند، بسنجد و هر آنچه را تاکنون از او سرزده، محک بزند و خود را برای روزی که ذره ذره اعمال نیک و بد را حساب و کتاب می‌کنند، آماده سازد.
یکی از عارفانِ نامی دراین‌باره چنین گفته است: «اگر تاجر هر چند وقت یک‌بار به حساب خود نرسد و دخل و خرج خود را موازنه نکند و سود و زیان خود را مقابله نکند و محاسبه کارکنان و شرکای خود را نجوید، در اندک وقتی همه سرمایه‌اش بر باد می‌رود. پس آدمی نیز اگر هر چند وقت یک مرتبه به محاسبه اعمال اعضا و جوارح خود نپردازد و طاعات و حسنات خود را موازنه نکند و سود و زیان عمر خود را که سرمایه اوست ملاحظه ننماید، عاقبتِ امر او، به هلاکت منجر می‌شود».

اعتراف در اعتکاف
اعتراف به بزرگی، قدرت و نعمت‌های فراوان خداوند بی‌نیاز و اقرار به ضعف و بی‌مقداری انسان و در عین حال گستاخی و جسارت او در گناه و نافرمانی، احساس شرمندگی و سرافکندگی و حالت فروتنی و خشوع در فرد پدید می‌آورد و قدرشناسی و سپاس‌گزاریِ او را بیشتر می‌کند.
اعتکاف، جایگاه خوبی برای اعتراف است. در این میان، دعاهای معصومان که زیباترین ارتباط عاشقانه هستی و از زبان متعالی‌ترین و برجسته‌ترین انسان‌ها خطاب به پروردگار است، نمونه‌ای از زیباترین و کامل‌ترین اعتراف‌ها را به نمایش می‌گذارد. این کلمات، چگونگی سخن گفتن با پروردگار بزرگ را آموزش می‌دهد و ما را در ارائه اعترافی کامل و بی‌کم و کاست، راهنمایی می‌کند.
امام باقر علیه‌السلام در این‌باره می‌فرماید: «به خدا سوگند از گناه نجات نیابد، جز کسی که [در نزد خدا [بدان اعتراف کند». نیز در روایت دیگری از ایشان آمده است: «خداوند از مردم جز دو فضیلت نخواسته است: یکی اعتراف به نعمت‌های او تا نعمت را برایشان بیفزاید و دیگری اعتراف به گناهان تا آنها را برای ایشان بیامرزد».

توبه در اعتکاف
توبه، یکی از اعمال مهم اعتکاف است. معمولاً شخص معتکف پس از دعا و اقرار و اعتراف، آمادگی و حال توبه را پیدا می‌کند و به آن توفیق می‌یابد. به ویژه وقتی دعاهای معصومان بر زبان او جاری می‌گردد که وضع و حال انسان ناتوان، ولی گستاخ را به زیبایی تمام تشریح کرده‌اند، حالت توجه و حضور قلب معتکف بیشتر می‌شود. به همین دلیل، با تضرع و زاری، اشک ندامت می‌ریزد و زبان به توبه می‌گشاید و با عزم بر ترک عصیان، در پی جبران و تلافی برمی‌آید. قرآن کریم در سوره فرقان چنین بشارت می‌دهد: «آنان که توبه کنند و ایمان آورند و کردار شایسته کنند، پس خداوندِ آمرزنده و مهربان، بدی‌هایشان را به خوبی تبدیل کند». همچنین در روایتی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است: «خدای عزوجل به توبه بنده مؤمنش شاد می‌شود».

روزهای بازگشت
یکی از آثار مهم اعتکاف، بازگشت به خدا و معنویت و انس با خالق یکتاست. وقتی انسان در اعتکاف، سه شبانه‌روز از آلودگی گناهان و گرفتاری‌های دنیا دور می‌شود، از همه لذت‌های دنیا قطع علاقه می‌کند و در مکانی مقدس، به مناجات با خدای خود مشغول می‌شود، به عالم حقیقت پرواز می‌کند و خیلی زود با آن خو می‌گیرد. بی‌گمان این انس و الفت، پس از اعتکاف نیز تداوم می‌یابد. هنگامی که انسان در اعتکاف لذت عبادت خدا را بچشد، دیگر دنیای فانی و همه هست و نیست آن در نظر او بی‌ارزش می‌شود و پس از اعتکاف هم، هیچ‌چیز او را از ارتباط با خدا بازنمی‌دارد.

آثار روحی اعتکاف
ارتباط با خدا و یاری‌خواهی از او، آثار عمیقی در روحیه و حتی توان جسمی انسان می‌گذارد. هنگامی که انسان با خالق یکتا و قدرت بی‌پایان هستی ارتباط و اتصال پیدا می‌کند، گویی از قدرت و نیروی او به انسان منتقل می‌شود و آدمی چنان قدرتی می‌یابد که می‌تواند کوه مشکلات و ناملایمات زندگی را درهم بشکند و به دیگران نیز در حل مشکلاتشان یاری برساند.
ارتباط و پیوند با خدا، سبب سبک شدن و تخلیه روحی و روانی انسان می‌شود و به او آرامش عمیق و پایداری می‌دهد. بدین ترتیب، معتکف پس از اعتکاف، با روحیه‌ای قوی و اخلاقی گشاده، در کانون گرم خانواده و اجتماع به کار و کوشش خود ادامه می‌دهد.

فرصت انتخاب دوست
اعتکاف، محل اجتماع مؤمنان خداترس و انسان‌های برجسته‌ای است که برای طاعت خداوند متعالی گردهم آمدند. از فواید و برکات اعتکاف، هم‌نشینی با این افراد است که زمینه دوستی با آنان را فراهم می‌آورد. اعتکاف، این امکان را به ما می‌دهد که از میان عالمان، استادان، وارستگان و دینداران معتکف، هم‌نشینانی خوب و دوستانی شفیق برای خود در کار دنیا و آخرت برگزینیم که هم در دین و هم در اعتقاد با آنها همسانی داریم.

یاد مرگ
خداوند مهربان با برقراری سنت اعتکاف، زمینه‌ای برای بندگان آماده کرده تا آنها را از پاداش اخروی و بهره‌های فراوان دنیوی برخوردار کند. معتکف نیز می‌تواند به تناسب تلاش و همت خود، از این موقعیت خاص استفاده کند، دنیای خود را بسازد و سرای جاویدان آخرت را آماده کند. یکی از راه‌هایی که ما را در استفاده کامل‌تر و بهتر از این عبادت یاری می‌کند و حالت توجه و حضور قلب در ما به وجود می‌آورد، یاد مرگ و عبرت گرفتن از مردگان است. یاد آنها که روزگاری با ما یا مانند ما زندگی کردند و با دنیا انس گرفتند، کسانی که مرگ به مهلتشان پایان داد و چه بسا اکنون آرزو می‌کنند لحظاتی از این فرصت به آنها بازگردانده شود. اما افسوس که «اکنون نه قدرت دارند از اعمال زشت خود دوری کنند و نه می‌توانند عمل نیکی بر نیکی‌های خود بیفزایند».

پایان خوش اعتکاف
روزهای اعتکاف چه زود می‌گذرد و مانند همه فرصت‌ها به پایان می‌رسد. هر سال در آغاز روزهای اعتکاف، هزاران عاشق با اشتیاقی وصف‌ناشدنی، دعوت حق را پاسخ می‌دهند و به ضیافت خدا می‌روند و در محضر او حاضر می‌شوند. آنها با کوششی ستودنی، حق بندگی را ادا می‌کنند، با عبادات خالصانه خود پله پله بالا می‌روند و خود را از خاک به افلاک می‌رسانند و در بهشت خلوت یار، مورد تکریم خداوندگار قرار می‌گیرند. سرانجام در پایان اعتکاف، با گفتار شایسته، کوشش پذیرفته، عمل بالا رفته، دعای مستجاب شده و گناهان آمرزیده، سرافراز و سربلند از اعتکاف بیرون می‌آیند و چون کودکی معصوم، از هر گناهی پاک می‌شوند.
برگرفته از : گلبرگ :: مرداد 1385، شماره 77
منیع : حوزه