وجود آدمی، همانند پاره خطی است که از دو سو، تا بی نهایت، قابل امتداد است و انسان مختار، بر سر دو راهی انتخاب، ناگریز از گزینش است. آیا به سوی فلاح برود و یا راه ضلالت را در پیش گیرد؟ در این میان، عده ای فلاح را برگزیده و در رسیدن به مقصد، از هیچ کوششی دریغ نمی ورزند. در بیابان، گر به شوق کعبه خواهی زد قدم سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور
در این مسیر، معتکفان تا بدانجا پیش می روند که زمزمه زیبای “اِلهی هَب لِی کَمالَ الاِنقِطاعَ اِلَیکَ” به گوش جان می شنوند. پس خدایا به من کمال انقطاع به سوی خود را هدیه کن؛ یعنی همان رستگاری واقعی و فلاح حقیقی را. بنابراین اعتکاف و خلوت گزینی در منزل دوست نخستین گام برای رسیدن به این مقصد بزرگ انسانی است .

تعریف اعتکاف
کلمه اعتکاف از ریشه عکف است. اهل لغت برای این ریشه، معانی گوناگونی ذکر نموده اند. از جمله: رویکرد به چیزی با توجه و مواظبت، اقبال به چیزی بی آن که روی از آن برگردد، محبوس و متوقف کردن چیزی، اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن، التزام به یک مکان و اقامت در آن، اقامت، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.
مجموع تعاریف بالا را می توان، در یک تعریف خلاصه کرد: “اعتکاف به معنی اقامت گزیددن در جایی است به طوری که فرد معتکف خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و این التزام ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.”
بنابراین آنچه باعث تفاوت میان اعتکاف و سایر اقامتها می شود این است که در اعتکاف، یک نحوه توجه و رویکردی وجود دارد که مانع اشتغال فرد به امور دیگر، غیر از آنچه که به او روی کرده می شود.
اما تعریف اصطلاحی اعتکاف: امام خمینی (ره) در تعریف اعتکاف می گویند: “وَ هُوَ اللَّبَثُ فِی المَسجِدِ بِقَصدِ التَعّبُدِ بِهِ وَ لا یعتَبَرُ فِیه ضَمُّ قَصدِ عِبادَهٍ اُخری خارِجَهً عَنهُ وَ اِن کانَ هُو الاَحوِط؛ اعتکاف، ماندن در مسجد به نیت عبادت است و قصد عبادت دیگر، در آن معتبر نیست. اگر چه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن می باشد.
ارکان اعتکاف: ارکان عبادت یعنی اجزایی که اگر عمداً یا هوا ترک شوند، آن عبادت باطل می شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت اند از 1) نیت؛ 2) توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهار گانه معروف؛ 3 کمتر از سه روز نبودن اعتکاف؛ 4) روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف. توضیح بیشتر درباره ارکان و سایر شرایط اعتکاف در فصلهای آینده خواهد آمد.

پیشینه اعتکاف
اعتکاف عبادتی است که در ادیان دیگر نیز وجود دارد. اما آیا اعتکاف در آن ادیان، همانند اعتکاف در اسلام است یا کیفیت و شرایط اعتکاف در آنها فرق می کند؟
به درستی معلوم نیست که اعتکاف در ادیان دیگر، دارای چه شرایطی بوده، به ویژه اینکه با تحریف ادیان آسمانی قبل از اسلام، بسیاری از عبادات آنها، به فراموشی سپرده شده و جز صورتی بی روح از آنها باقی نمانده است.
آنچه از قرآن به صراحت دریافت می شود اصل وجود عبادتی به نام اعتکاف است که در بسیاری از ادیان الهی، از جمله اسلام، وجود داشته است و اما چه کیفیتی و چه شرایطی، اطلاعی در دست نیست.
آیا رهبانیت در مسیحیت همان اعتکاف است؟ رهبانیت به معنی خلوت نشینی، گوشه گیری و پرهیز از دنیا و پرداختن به عبادت . اموری همچون خدمت به بیماران صعب العلاج و امثال آن، یکی از رایجترین آداب و مناسک آیین مسیحیت به شمار می رود که در ظاهر شباهتهایی با اعتکاف دارد.
قرآن کریم به وجود این عمل در میان مسیحیان اشاره نموده و به طور ضمنی آن را تأئید می نماید. “وَ جَعَلنا فِی قُلوبِ الذّینَ اتَّبَعُوهُ رَأفَهً وَ رَحمَهً وَ رَهبانِیهً اِبتَدَعوُها ما کَتََبناها عَلَیهِم و در قلبهای کسانی که از مسیح پیروی می کنند، رأفت و رحمت و رهبانیت قرار دادیم، عملی که خود بدان دست زدند و ما آن را بر آنان واجب ننمودیم (حدید: 27).”
با توجه به معنای آیه معلوم می شود که رهبانیت عبادتی است که پایه گذاری و جعل آن از سوی مسیحیان بوده که برای قرب بیشتر به خداوند به آن عمل می کردند و حال آنکه اعتکاف یک عبادت شرعی در ادیان سابق بوده است.
با دقت در حوادث تاریخی، در می یابیم که مسیحیان مؤمن برای پرستش خداوند و در امان ماندن از آزار یهودیان و بت پرستان، گوشه های خلوت را انتخاب و به راز و نیاز با پروردگار مشغول می شدند. جریان اصحاب کهف نیز از این قرار است.

اعتکاف در ادیان دیگر
کسی به درستی نمی داند که این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چه چیزهایی بوده است. همانقدر می دانیم که خداوند در قرآن به پیامبر بزرگ خود ابراهیم خلیل الله و پسرش اسماعیل (علیه السّلام) دستور می دهد که خانه مرا پاک کنید از برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران. پس یقیناً این عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضایت خداوند نیز بوده است.
برای وضوح مطلب، نظری به پیشینه اعتکاف افکنده و رد پای آن را تا امروز پی می گیریم. با توجه به آیه 125 سوره بقره، نتیجه می گیریم که اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می شده. البته کیفیت و چگونگی مناسک آن معلوم نیست – و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می ورزیدند و لذا ابراهیم و اسماعیل (علیه السّلام) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسؤولیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.
علامه مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی می نویسد: سلیمان (علیه السّلام) در مسجد بیت المقدس اعتکاف می کرد. آب و خوراک برای آن حضرت فراهم می شد و او در آن جا به عبادت می پرداخت.
حضرت موسی (علیه السّلام) با آن که مسؤولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی (طه :83و84).
بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (علیه السّلام) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می نمود حضرت مریم (سلام الله علیها) است. قرآن در این باره می فرماید: “وَ کَفّلَها زَکَریا کُلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکَریا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او (مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می رفت برای او غذایی مهیا می دید (عمران:37).”
از قرآن مجید (مریم:16و 17) استفاده می شود که حضرت مریم (سلام الله علیها) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد از مردم بریده بود و در خلوت به سر می برد.
علامه طباطبائی می فرماید: گویا مقصود از دوری مریم از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است.
طبق روایات اهل سنت، در دوران جاهلیت هم عملی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است و مردم توسط این عمل به خدای خود تقرب می جسته اند.
اجداد پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از پیروان دین حنیف به شمار می روند. اعتکاف در غارها و بیابانها و کوهها، به عده ای از این حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهای خلوتی که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس می کردند و جز برای نیازهای شدید و ضروری، از آن خارج نمی شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستی پرداخته و در جستجوی راستی و حقیقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول می شدند.
پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز مانند خود بر دین حنیف یعنی دین حضرت ابراهیم (علیه السّلام) بود و عبادات متداول آن دین و از جمله اعتکاف را برپا می داشت.
قبل از بعثت حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز غار حراء محل عبادت و راز و نیاز بود، حضرت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز به اعتکاف در آن مکان مشغول می شدند و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می رفتند. اندیشه ها و سؤالاتی چون: آیا ظلم آدمی به خویشتن به پایان می رسد؟ چه زمان بتان خود تراشیده، در هم کوبیده خواهند شد؟ بالاتر از همه بت درون آدمی به چه سرنوشتی دچار خواهد شد؟

اعتکاف در اسلام: سیره پیامبر
پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هر از چند گاهی به دور از غوفای مکه و سر و صدای مردم و هیاهوی بت پرستان، خود را به غار حراء می رسانید و به پرستش معبود حقیقی مشغول می شد. در شبی از شبها در حالی که محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) معتکف کوی دوست بود، صدایی شنید. آری جبرئیل از آسمانها جواب همه پرسشهای پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را در دفتری از نور به زمین آورده بود؛ دفتری که نسخه شفا بخش همه در دهان بشری بود. “ای انسان براستی موعظه ایی از سوی پرودگارتان برای شما آمده و آن شفای دردهای شما و هادی و رحمتی برای عالمیان است. (یونس:57)”
پس از بعثت و بعد از هجرت، پیامبر فرصتی دوباره می یابد تا به اعتکاف روی آورد و خلوتی با خدای خود داشته باشد. این بار اعتکاف را در مسجد النبی پی می گیرد. مدینه هرگز زمزمه های عاشقانه پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را فراموش نمی کند. هنوز تموج صدای او از لابلای ستونهای مسجد النبی، به گوش می رسد. کافی است گوش دل بسپاری، به راحتی خواهی شنید.
امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: چون دهه آخر ماه مبارک رمضان فرا می رسید، پیامبر در مسجد معتکف می شد. درون مسجد خیمه ای از جنس مو – برای ایشان – برپا می کردند تا در آن خیمه به عبادت خدای خود قیام کند. عبادتی فراتر، از عبادتهای روزهای قبل.چون جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) موفق به برپایی اعتکاف نشد؛ لذا قضای آن را در سال بعد به جای آورد. از امام صادق (علیه السّلام) روایت است: “بدر در ماه رمضان واقع شد.
پس پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) اعتکاف ننمود؛ از این رو، در سال بعد 20 روز اعتکاف نمودند، 10 روز برای همان سال و 10 روز برای قضای سال قبل.محمد بن ابی بکر در دورانی که از طرف امیر مؤمنین (علیه السّلام) والی مصر بود، طی نامه ای از امام علی (علیه السّلام) مسائلی را سؤال کرد و امام (علیه السّلام) در پاسخ ضمن تأکید بر اموری چند، شیوه اعتکف پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را این گونه بیان نمودند: در هنگام اعتکاف، از سقف مسجد باران بر سر و روی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می ریخت به طوری که آثار گل و لای، در جایگاه سجده پیامبر آشکار می شد.امام حسن (علیه السّلام) و امام حسین (علیه السّلام) نیز به سنت اعتکاف عمل نموده و آن را زنده نگه می داشتند.در حدیث آمده است که امام حسن مجتبی (علیه السّلام) با آنکه در حال اعتکاف بودند، برای رفع حاجت برادر دینی خود اقدام و او را از مشکل مالی نجات دادند.
امام سجاد (علیه السّلام) به نقل از پدرش و ایشان هم از رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می فرمایند: “هر کس که در ماه رمضان ده روز معتکف شود ارزش آن معادل دو حج و دو عمره است”.
از امام محمد باقر (علیه السّلام) و امام جعفر صادق (علیه السّلام) و امام موسی کاظم (علیه السّلام) و امام رضا (علیه السّلام) نیز روایاتی متعددی در شرایط، آداب، فضل، شرافت، ثواب و کیفیت اعتکاف پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) وارد شده است. امام صادق (علیه السّلام) مانند نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در مسجد النبی معتکف می شدند.از زمان شکل گیری جامعه اسلامی و برپایی احکام الهی، سنت اعتکاف همواره مورد توجه مسلمین قرار داشته است. مسجد الحرام و مسجد النبی از مهمترین مکانهای اقامه اعتکاف بوده و هستند. همه ساله خیل عظیمی از مسلمین از سراسر دنیا به این دو شهر مقدس آمده، خود را در دریای بی کران رحمت الهی غوطه ور می کنند و از قعر آن مرواریدهای زیبای مغفرت و رحمت را استخراج می نمایند.یکی دیگر از مراکز مهم اعتکاف، کشور عراق است. مسجد کوفه و مسجد بصره، دو مسجد از چهار مسجدی هستند که اعتکاف در آنها به طور قطع مقبول است.
آری مسجد کوفه که همچون صدفی، گوهر خاطرات علی (علیه السّلام) را در خود حفظ کرده و همه ساله در دهه آخر ماه مبارک رمضان انبوه شیعیان را در خود جای می دهد.بسیاری از عالمان بزرگ شیعی، به همراه مردم در این مراسم الهی شرکت می کنند. عالم بزرگ و فقیه برجسته شیعی مولی احمد اردبیلی مشهور به مقدس اردبیلی نیز این سنت را بر پا می داشت. در احوالات ایشان آمده: در سالهای گرانی، مقدس اردبیلی هر چه خوراکی در منزل داشت بین فقرا تقسیم می کند و برای خود نیز سهمی مثل فقرا بر می دارد. در این میان همسرش با او تندی نموده و می گوید: “در مثل چنین سالی فرزندان خود را فقیر می گذاری تا ناچار شوند از دیگران کمک بگیرند”.
آن مرحوم چیزی نگفت و برخاست و برای اعتکاف به مسجد کوفه رفت و معتکف شد و به دعا و عبادت پرداخت. روز دوم اعتکاف شخصی مقداری گندم اعلا و مقداری آرد نرم به خانه آن مرحوم آورد و گفت: “صاحب منزل اینها را برایتان فرستاده و خودش در مسجد کوفه معتکف است”. پس از پایان اعتکاف، که مولی احمد به خانه آمد، همسرش به او گفت: آذوقه ای که به وسیله آن عرب فرستاده بودید بسیار عالی و درجه یک بود. مقدس اردبیلی هنگامی که این سخنان را شنید به حمد و سپاس و ثنای خدا پرداخت و با این عمل خود به دیگران فهماند کسی که برای مریم (علیها السّلام) در حال اعتکاف و برای فاطمه زهرا (علیها السّلام) آذوقه می فرستد، مؤمن به درگاه خویش را هم فراموش نمی کند و با او نیز همان معامله را می کند که با این بزرگواران نموده است.

اعتکاف در ایران
سنت اعتکاف در طول تاریخ کم و بیش در ایران اسلامی، برپا می شده ولی از پیشینه آن در ایران، قبل از دوران صفویه، چیز زیادی در دست نیست . آنچه به صورت مستند وجود دارد برپایی این سنت الهی در دوران صفویه می باشد که به همت بلند شیخ لطف الله میسی و شیخ بهائی، در دو پایتخت صفویه، یعنی قزوین و اصفهان صورت گرفته است.
شیخ لطف الهل، هم عصر عالم بزرگ شیعی، شیخ بهائی است. او بسیار مرد توجه و عنایت شیخ بهائی بوده تا آنجا که شیخ، مردم را در پاره ای از مسائل شرعی به شیخ لطف الله ارجاع می داده. شاه عباس اول، مسجد شیخ لطف الله را در اصفهان به نام این عالم بزرگ و برای اقامه نماز توسط ایشان ساخت. شیخ لطف الله تا پایان عمر در کنار همان مسجد ساکن بود و در آن مسجد نماز جمعه را اقامه نمود. این عالم سخت کوش به برپایی سنت اعتکاف، اهتمامی ویژه داشت. چنان که بر اثر تلاشهای خستگی ناپذیر او اعتکاف سنتی رایج و زنده باشد . کتاب الرساله الاعتکافیه از آثار اوست.
شیخ بهائی اهتمام ویژه ای به امر اعتکاف، در ایران داشت. او در کنار شیخ لطف الله به ترویج این سنت همت گمارد. شیخ لطف الله، درباره شیخ بهائی می گوید: “شیخ بهائی نیز در برپایی مراسم اعتکاف، نقش داشته است”. شیخ لطف الله در پاسخ به شبهه ای که پیرامون خیمه زدن در مسجد برای اعتکاف، مطرح شده به روش شیخ بهائی، که برجسته ترین عالم آن زمان بوده استناد کرده و می گوید: “شیخ اجل اعظم اکرم، خاتمه المجتهدین، شیخ بهاء المله و الدین، در اصفهان و غیر اصفهان این کار را انجام داده است”. شیخ بهائی خود از عالمان عامل و دلداده معنویت و معرفت بود و با شور و عشق به این سنت روی آورد و از خلوت اعتکاف بهره ها جست. شعر معروف “گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد” هم از اوست . پس از آمدن آیت الله عبد الکریم حائری یزدی به شهر مقدس قم و تأسیس حوزه علمیه قم در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (علیها السّلام)، سنت الهی اعتکاف، رنگ و بوی دیگری به خود گرفت.
این سنت الهی که در طی چند قرن، بعد از دوران شیخ لطف الله و شیخ بهائی، نوساناتی به خود گرفته بود، تولدی جدید یافت، اما حکومت خشن رضاخانی را نیز در برابر خود داشت. پس مردانی استوار و پا برجا چون کوه می طلبید تا با این خشونتها، صحنه را ترک نکرده و کمر همت، در احیای سنت محمدی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) ببندند.عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی در سده اخیر پایه گذار این سنت حسنه در شهر قم بود. رفته رفته این سنت محمدی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به دیگر شهرهای ایران سرایت کرد. او از ملازمان و کارپردازان و مشاوران آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود. وی به علت ایجاد جو خفقان رضاخانی به تنهایی در مسجد امام حسن عسکری (علیه السّلام) معتکف می شد و هیچ کس همراه او نبود. بعدها یکی دیگر از علما به او ملحق شد و پس از چندی، پای دیگران نیز به این سنت کشیده شد. به حدی که آیت الله بروجردی درسهایی حوزه علمیه را جهت شرکت طلاب در مراسم اعتکاف، تعطیل کردند. آری کارهای بزرگ، مردان بزرگ را می طلبد.
این مرد بزرگ دارای تألیفاتی نیز هست. قبر شریفش در بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (علیها السّلام) در مسجد بالا سر و نزدیک به مرقد مطهر آیت الله حائری یزدی می باشد. یکی دیگر از برکات انقلاب اسلامی برپایی مناسک الهی و سنن محمدی می باشد. نمازهای جماعت، محافل قرآنی، نماز جمعه و اعتکاف از این نمونه هاست. در بسیاری از شهرهای ایران در روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه پرفیض رجب، مراسم اعتکاف در مساجد جامع شهرها برپا می شود. در این سه روز خیل عظیم انسانها دست از فعالیتهای روزمرده شسته و خانه خدا را، منزلگاه خود قرار می دهند تا شاید از این رهگذر، به قرب الهی نایل آیند.

اهداف اعتکاف
هدف از اعتکاف را باید از دو منظور جستجو نمود.
1- هدف از عبادت چیست؟
2- هدف از عبادت اعتکاف چیست؟
1- چرا خداوند ما را به عبادت خود دعوت می کند؟ و چرا عرفا مشتاق عبادت خدایند و از عبادت و راز و نیاز با خدا، لذت می برند؟
قرآن رمز و راز ایمان، تزکیه نفس و عبادت را این گونه معرفی می نماید “وَ اتّقُو اللهَ لَعَلّکُم تُفلِحون”؛ تقوا پیشه کنید، به این امید که رستگار شوید (آل عمران: 130). در جای دیگر می فرماید: “قَد اَفلَحَ مَن زَکیها”؛ کسی رستگار شد که نفس را تزکیه کرد (شمس:9). “قَد اَفلَحَ المؤمنون”؛ به راستی که مؤمنان رستگاران اند (مؤمنون :1).”
“وَ اذکُروُا اللهَ کَثیراً لَعَلَکُّم تُفلِحون”؛ خدا را بسیار یاد کنید شاید رستگار شوید (جمعه:10). “قَد اَفلَحَ مَن تَزّکی”؛ به راستی که رستگار کسی است که تزکیه نفس کرده باشد (اعلی :14). و “وَ افعَلوا الخَیر لَعَلَکُّم تُفلِحون” (یونس:52). بنابراین قرآن فلاح و رستگاری را به عنوان هدف ایمان، تزکیه نفس و عبادت ذکر می کند.
2) همه عبادات در یک هدف کلی مشترک اند اما برای هر یک از آنها اهداف جداگانه ای نیز وجود دارد؛ و گرنه دلیلی نداشت تا به صورتهای گوناگونی در آیند. حال سؤال این است که هدف تشریع اعتکاف چیست؟ عبادتی چون نماز باعث آرامش انسان می شود زیرا قرآن می گوید: “اَلا بِذِکرِ اللهَ تَطمَئِنُّ القُلوب” و عبادتی چون روزه انسان را صابر بار می آورد و حتی قرآن از روزه به کلمه صبر تعبیر می نماید “استَعینُوا بِالصَبرِ وَ الصَّلاه” از روزه و نماز کمک بگیرید. انسان صابر در برابر مشکلات بردبار است و سختی عبادت را تحمل می نماید و تحت فشار معصیت سر خم نمی کند. اما اعتکاف چه هدفی را دنبال می کند؟
اعتکاف عملی است مرکب از چند عبادت، پس در یک نگاه اهداف این عبادات در اعتکاف هم منظور گردیده؛ پس در اعتکاف اهدافی چون رسیدن به آرامش روحی، دستیابی به صبر، حضور در مسجد، دعا و توبه و استغفار همه و همه در این عمل، مورد توجه قرار گرفته است. می توان از مجموعه این عبادات، هدفی دیگر ورای اهداف تک تک آنها، برای عبادت اعتکاف در نظر گرفت و آن تمرین انقطاع از غیر است.
معتکف در طول مدت اعتکاف از همه تعلقات دنیایی بریده و تمام وقت، به حالت عبادت در آمده، از مسجد که خانه خداست به خانه خود و دیگران نمی رود. کلامی غیر از قرآن و دعا و نماز که کلام خداست بر زبان جاری نمی کند. معتکف اراده خود را در مسیر اراده خدا قرار داده در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشامیدن کشیده و به روزه داری قیام می کند و … پس هدف از عبادت اعتکاف، همان است که ائمه معصومین در دعای “مناجات شعبانیه” از خداوند خواسته اند “اِلهی هَب لِی کَمالَ الاِنقِطاعَ اِلَیکَ؛ خدایا به من نهایت بریدگی وابستگی از غیر خودت را هدیه نما.

آثار اعتکاف
اعتکاف مانند سایر عبادات، دارای آثاری است که می توان آن را از سه جهت مورد مطالعه، قرار داد.

الف: آثار اخروی اعتکاف
آمرزش گناهان:
توبه در حال اعتکاف موجب جلب رضا و غفران الهی و ورود در صف نیکان است؛ زیرا “قُل یا عِبادِی الذّینَ اسرِفُوا عَلی اَنفُسَهِم لا تَقنَطوا مِن رَحمَهَ اللهَ اِنّ اللهَ یغفُرُ الذُنّوبَ جَمیعاً اِنّهُ هُوَ الغَفوُر الرّحیم”؛ بگو ای بندگان من، ای کسانی که بر نفسهای خویش اسراف نمودید مأیوس از رحمت خدا نشوید. به راستی که خداوند همه گناهان را می بخشاید و به راستی که او غفور و رحیم است (زمر:53) و “وَ مَن اعتَکِف ایماناً وَ احتِساباً غَفَرَ لَهُ ما تَقّدَمَ مِن ذَنبِهِ؛ اعتکاف از روی ایمان و یقین، باعث مغفرت او می شود”.
نزدیکی به خدا:
اعتکاف، موجب نیل به قرب الهی است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری که انسان به وسیله عبادت آن را می جوید. در حدیث معراج، خداوند از پیامبر خود سؤال می کند: “ای احمد آیا می دانی در چه هنگام بنده به قرب من نایل می شود” و بعد در جوابش می گوید: “زمانی که گرسنه یا در حال سجده باشد”. در جایی دیگر در همین حدیث شریف می پرسد: “آیا از آثار گرسنگی و سکوت و خلوت مطلع هستی؟” سپس جواب می دهد که، “یکی از آثار آن، تقرب بنده به سوی من (خدا) است.”گرسنگی، سجده ، سکوت از غیر کلام خدا و خلوت، همگی در اعتکاف جمع هستند و با این اعمال به خدای سبحان تقرب می جویند.
جلب محبت خدا:
یکی از آثار برجسته اعتکاف، حب خداوند تبارک تعالی است “وَ الذّینَ امَنُوا اَشَّدُ حُبّاً لِلّه؛ (بقره :165) آنان که ایمان آورده اند شدیداً دوست دار خدا هستند.”
تحصیل بهشت الهی:
از جمله آثار عبادت، رسیدن به بهشت و بهره مندی از نعمتهای آن است. “وَ الذّینَ هُم عَلی صَلواتِهِم یحافظون اوُلئِکَ هُم الوارِثونَ الذّینَ یرِثُونَ الفِردوُسَ هُم فیها خالِدوُن؛ آنان که از نمازهایشان محافظت می کنند آنان وارثان اند آنانی که بهشت را به ارث می برند و در آن جاودانند (مؤمنون : 9-11).”بی شک اگر معتکف، بتواند در ایام اعتکاف، آن طور که باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب کند؛ به درجاتی که برای مؤمنان، در نظر گرفته شده، خواهد رسید. خداوند در قرآن می فرماید: “وَ وَعَدَ اللهَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ جَنّاتٍ تَجری مِن تَحتِها الاَنهارَ خالدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیبّه فی جَناتٍ عَدنٍ وَ رِضوانٍ مِن اللهِ اکبرُ ذلِکَ هُو الفَوزُ العَظیمُ؛ خدا به مؤمنین و مؤمنات وعده بهشتی را داد که در زیر آن نهرها جاری است. آنان خالد اند در بهشت و در خانه های پاک در بهشت عدن، رضوان و رضایت خدا بالاتر از بهشت است و آن فوز عظیم است (توبه :72).” همانطور که در آیه آمده علاوه بر بهشت و نعمات الهی رضوان خدا که بالاترین نعمتهاست نصیب مؤمن خواهد شد.

ب: تقویت اراده:
از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. کسی که مدتی، بر خلاف خواست درونی خویش، خود را در محلی حبس و از بسیاری از امور چون حرف زدن در غیر امور عبادی که به طور طبیعی، تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، خود به خود تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر، برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسائل اخلاقی و دینی بسیار مهم است؛ بلکه نقش آن در امور روزمره هم بر کسی پوشیده نیست. مرد باید که در کشاکش دهر سنگ زیرین آسیا باشد تحمل بار مشکلات، بدون برخورداری از اراده ای قوی، کاری است دشوار. حضرت علی (علیه السّلام) می فرماید: ” مَن اِستَدامَ رِیاضَهَ نَفسِهَ انتَفَعَ؛ هر کس به طور مداوم ریاضت بکشد نفع می برد”.
انس با معنویات :
در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم کم ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می آید. به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور شده دوری از آنها برایش سخت می گردد.
دوری از غفلت:
اعتکاف عبادتی چون نماز و به قول قرآن ذکر الله “اَقِمِ الصّلاهَ لِذِکری” (طه:14) را در بردارد. ذکر، همان دوری از غفلت است، غفلتی که اگر به ذکر مبدل نگردد موجبات سقوط آدمی را فراهم می آورد. “اِقتَرَبَ لِلنّاسِ حِسابُهُم وَ هُم فِی غِفلَهٍ مُعرِضونَ؛ رسیدگی به حساب انسانها نزدیک و مردم در غفلت به سر می برند (انبیاء :1).”تواضع و فروتنی:
اگر انسان بتواند در طول اعتکاف خود را به دروازه های معرفت الهی برساند و خود را در دایره بیکران هستی، کوچک ببیند، استکبار و غرور از او رخت بر می بندد. دیگر در مقابل هم نوع خود تکبر نمی ورزد بلکه فروتنی را پیشه خود خواهد ساخت.

ج: آثار دنیوی اعتکاف ( اجتماعی )
کاهش جرم و فساد:
به عقیده جرم شناسان اجتماعی، بسط و گسترش مسایل معنوی، باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع می گردد. اعتکاف در این میدان می تواند نقش مهمی ایفا کند؛ زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه ای حتی بر افراد غیر معتکف بر جای می گذارد.
آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه:
حضور مؤمنین شهر در چند مسجد، فرصتی است که مؤمنان یکدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا نموده و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند. این اثر را به راحتی می توان از لابلای خاطرات منتشر شده معتکفان به دست آورد.
منبع: http://www2. irib.ir