«صله» در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است و مراد از «رَحِم» خویشاوندان و بستگان می باشد.[1] در اصطلاح، صله رحم محبت و سلوک داشتن با خویشان و نزدیکان است.[2] در شرع مقدّس اسلام و آیات و روایات، معنای خاصی برای رحم ذکر نشده است. از اینجا می فهمیم که این کلمه نیز مانند سایر کلمات، حمل بر معنای عرفی متداول می شود.
شاید رحم به معنای خویشاوندانی باشد که از طرف پدر و مادر و نیز فرزندان به یکدیگر وابسته باشند، هر چند که این وابستگی به چند واسطه باشد.
عروه بن یزید از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره تفسیر آیه «وَ الذینَ یَصلونَ ما اَمرَ اللهُ بهِ اَن یُوصلَ»[3] پرسید. آن حضرت پاسخ داد:
مراد از کسانی که خداوند پیوستن به آنان را فرمان داده، خویشاوندان توست.[4] بنابراین، صله رحم، پیوند با تمام خویشان می باشد، بدیهی است که خویشاوند هر قدر به انسان نزدیک تر باشد. وظیفه او در حفظ پیوند، شدیدتر و لازم تر است.
جایگاه صله رحم در اسلام
اسلام تحکیم پیوندهای خویشاوندی واستحکام روابط خانوادگی را به شدت مورد تأکید و توجه قرار داده و صله رحم و رسیدگی به بستگان را به عنوان یک ارزش الهی واجب کرده است و خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده، می فرماید:
«وَ اعبُدوا اللهَ وَ لاتُشرکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بالوالِدینِ احساناً و بِذِی القُربی…»[5] خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیکی کنید.
در جای دیگر می فرماید:
«و اتَّقوا اللهَ الَّذی تَسائَلونَ بِهِ‌ و الاَرحامَ انَّ اللهَ کانَ عَلیکُمْ رَقیباً»[6] بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می کنید؛ و درباره ارحام کوتاهی نکنید، همانا خداوند مراقب شماست.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ درباره اهمیت آن فرمود:
به آنان که حاضرند و آنان که غایبند و آنان که از صُلب های مردان و رَحِم های زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می کنم که صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یک سال راه باشد، زیرا صله رحم (یکی) از (مسائل مهم) دین است. [7] امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ نیز به فرزندش چنین سفارش می کند:
«اَکرم عَشیرتَکَ، فَاِنَّهم جَناحُکَ الّذی بهِ تَطیرُ، وَ‌ اَصْلُکَ الّذی اِلیهِ تَصیرُ، وَ‌ یَدُکَ الَّتی بِها تَصوُلُ»[8] خویشانت را گرامی بدار، زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند که با آنان پرواز می کنی و اصل و ریشه تو می باشند که به ایشان باز می گردی و دست (یاور) تو هستند که با آنها (به دشمن) حمله می کنی (و پیروز می شوی).
این همه تأکید وسفارش نسبت به صله رحم در قرآن و احادیث، بیانگر ضرورت و نقش حیاتی آن است. در منابع فقهی ما نیز چنین آمده است: «صله رحم مطلقا واجب است هر چند که خویشاوندان انسان مرتد یا کافر باشند.»[9] به عبارت دیگر کفر و فسق سبب سقوط حق خویشاوندی نمی شود، بلکه صله رحم در این گونه موارد نیز امری پسندیده است و چه بسا موجب هدایت و نجات آنها از گمراهی شود.
راوی می گوید: به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرض کردم: «کسانی با من خویشاوندی دارند، اما با من هم عقیده نیستند، آیا برای آنان بر عهده ام حقی است؟ فرمود:
بلی؛ حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی کند و اگر با تو هم عقیده باشند، برای آنان دو حق است؛ یکی حق خویشاوندی و دیگری حق اسلام.[10] روش های رسیدگی به خویشان
برخی از روش های صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارتند از:
1 . کمک جانی: می توان گفت که بزرگ ترین مرتبه صله رحم، رسیدگی جانی به خویشان است و آن در جایی است که جان یکی از بستگان در خطر باشد که در این صورت وی باید تا پای جان بایستد و از خویشاوندان خود ـ در چارچوب اسلام و معیارهای مکتبی ـ دفاع کند، تا ضرر را از او دفع نمایند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
هر کس با جان و مالش، صله رحم کند، خدای متعال اجر صد شهید به او می دهد. [11] 2 . کمک مالی: اگر در مواردی میان بستگان انسان افراد نیازمند وجود دارد، رسیدگی مالی به ایشان لازم است. این گونه مسائل ریشه در فطرت انسان دارد و اسلام نسبت به آن تأکید فراوانی دارد، تا آنجا که قرآن کمک به بستگان را جزء حقوق مالی محسوب می کند و آنجا که سخن از کمک اقوام به میان آمده، آن را به عنوان یک حق واجب ذکر کرده، می فرماید:
«و آتِ ذَالقربی حقَّهُ و المِسکینَ»[12] حقوق خویشاوندان و مسکین را ادا کن.
امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ نیز می فرماید:
«فَمَنْ اَتاهُ اللهُ مالاً فَلْیَصِله بِه قَرابَتَهُ»[13] کسی که از سوی خدا ثروتی به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری کند.
3 . کمک فکری: رسیدگی فکری در جایی است که یکی از بستگان انسان برای هدایت شدن نیاز به راهنمایی دارد. به عنوان مثال: یکی از اقوام انسان اهل نماز و روزه نیست، اگر نزد او رفتن و راهنمایی کردن، از فضیلت نماز و روزه سخن گفتن و ترساندن از پیامدهای ترک نماز و روزه در او مؤثر می شود، بر انسان لازم است که نزدش رفته و به او کمک فکری کند که امر به معروف و نهی از منکر است. به استفتایی در این زمینه توجه فرمایید:
«آیا انسان می تواند از نظر شرعی با خویشاوندانی که بی تقوا و بی نماز و ضد انقلابند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟
جواب: قطع رحم جایز نیست، ولی باید آنها را با مراعات موازین امر به معروف و نهی از منکر کند.»[14] 4 . کمک عاطفی: شاید برخی تصورکنند که اصرار و تأکید اسلام درباره صله رحم برای افرادی است که تمکّن مالی دارند و اشخاصی که از نظر مالی در تنگنا هستند و توان رسیدگی به دیگران را ندارند، برایشان لازم نیست. این تصور نادرستی است، زیرا هدف از صله رحم برقرار کردن ارتباط و پیوند عاطفی با خویشاوندان است و این ارتباط از راه های گوناگونی امکان پذیر است. گاهی رفتن به منازل خویشان، سلام و احوالپرسی، تلفن زدن و نامه نوشتن، محبت ایجاد می کند و سبب دلجویی از خویشان می شود. به فرموده امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ :
«صِلُوا اَرْحامَکُم وَ لَو بِالتَّسلیمِ»[15] با بستگان خود صله رحم کنید، گرچه با سلام کردن (به آنان) باشد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ نیز می فرماید:
پیوند میان برادران آن گاه که پیش هم هستند، دیدار همدیگر است و در مسافرت نامه نوشتن به یکدیگر.[16] گاهی نیز شرکت در غم و شادی خویشان از موارد صله رحم است؛ شرکت در مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم و دلجویی از بازماندگان آنان، و نیز شرکت در مجالس جشن و سرور آنان، رسیدگی عاطفی محسوب می شود که در تقویت و تحکیم رابطه خویشاوندی نقش مؤثری دارد.
5 . ترک آزار: یکی از بهترین روش های صله رحم با خویشاوندان، ترک اذیت و آزار آنان است. بدین معنا پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت نکردن در زندگی آنها به عناوین مختلف، عیبجویی نکردن از آنان و… از بهترین موارد صله رحم است. اگر کسی نمی تواند به بستگان خود کمک مالی کند، لااقل باید زمینه اذیّت و آزار آنان را فراهم نکند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
بهترین چیزی که به آن صله رحم می شود، خودداری کردن از اذیت و آزار آنان است. [17] آثار رسیدگی به خویشان
صله رحم آثار و فواید ارزنده ای برای انسان دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
الف ـ طول عمر؛ یکی از مهم ترین آثار صله رحم، طولانی شدن عمر است. امام رضا ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
چه بسا مردی که تنها سه سال از عمرش باقی مانده است، اما خدا به خاطر صله رحم، باقیمانده عمرش را به سی سال می رساند و خدا آنچه را می خواهد، انجام می دهد. [18] شخصی به نام مَیسِر از امام باقر یا امام صادق ـ علیهما السّلام ـ نقل کرده که آن حضرت فرمود:
ای مَیسِر گمان می کنم به خویشان خود نیکی می کنی؟ گفتم: آری فدایت شوم! من در نوجوانی در بازار کار می کردم و دو درهم مزد می گرفتم، یک درهم آن را به عمّه ام و درهم دیگر را به خاله ام می دادم. آن گاه امام فرمود: به خدا سوگند تاکنون دوبار مرگت فرا رسیده، ولی به خاطر صله رحم به تأخیر افتاده است.»[19] ب ـ فراوانی روزی؛ حضرت سجاد ـ علیه السلام ـ فرمود:
هر کس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزی اش را افزایش دهد، باید صله رحم کند. [20] ج ـ حسن خلق؛ امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان، اخلاق را نیکو می کند. [21] د ـ پاکی اعمال و دفع بلا؛ امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان، اعمال را پاک می کند و بلا را دور می سازد. [22] هـ . آسانی حساب؛ امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان حساب روز قیامت را آسان کرده و از مرگ بد جلوگیری می کند. [23] و . آبادی شهرها: امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
صله رحم و خوشرفتاری با همسایه شهرها را آباد می کند. [24] نکوهش قطع رحم
قطع رحم و ترک رسیدگی به خویشان و بستگان در اسلام سخت مورد نکوهش قرار گرفته است و هر مسلمانی به شدت باید از آن پرهیز کند. خداوند تعالی کسانی را که با خویشاوندان خود قطع رابطه می کنند، در سه جای قرآن مورد لعن و نفرین قرار داده است. از جمله می فرماید:
اگر از فرمان خدا رویگردان شوید، آیا جز این انتظار می رود که در زمین فساد کنید و قطع رحم نمایید؟ آنها کسانی هستند که خداوند آنان را لعنت کرده است. [25] امام صادق ـ علیه السلام ـ از جدش امام سجاد ـ علیه السلام ـ نقل می کند که فرمود:
«… اِیّاکَ وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعوناً فی کتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ»[26] از معاشرت و دوستی با کسی که با بستگان خود قطع رحم کرده بپرهیز، زیرا چنین کسی را در سه جای کتاب خدا (قرآن)[27] مورد لعن و نفرین یافته ام.
در جای دیگر می فرماید: به خدا پناه می بریم از گناها‌‌‌‌نی که مایه تسریع نابودی است، مرگ ها را نزدیک و شهرها را از ساکنین، خالی می سازد و آن گناهان، قطع رحم، آزردن پدر و مادر وترک احسان و نیکی (به آنان) است. [28] [1] . فرهنگ عمید.
[2] . لغت نامه دهخدا.
[3] . رعد (13)، آیه 21 (و آنان که آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، پیوند می دهند).
[4] . اصول کافی، ج 2، ص 156.
[5] . نساء، آیه 36.
[6] . نساء، آیه 1.
[7] . بحارالانوار، ج 74، ص 105.
[8] . نهج‌البلاغه، نامه 31، ص 939.
[9] . استفتاأت از محضر امام خمینی، ج 1، ص 487.
[10] . بحارالانوار، ج 74، ص 131.
[11] . وسائل الشیعه، ج 6، ص 286.
[12] . اسراء (17)، آیه 26.
[13] . نهج‌البلاغه، خطبه 142.
[14] . ر.ک: استفتاآت، ج 1، ص 488.
[15] . اصول کافی، ج 2، ص 155.
[16] . همان، ص 670.
[17] . همان، ص 151.
[18] . همان، ‌ص 150.
[19] . بحارالانوار، ج 74، ص 100.
[20] . اصول کافی، ج 2، ص 156.
[21] . بحارالانوار، ج 74، ص 114.
[22] . اصول کافی، ج 2، ص 152.
[23] . بحارالانوار، ج 74، ص 104.
[24] . همان، ص 120.
[25] . محمد (47)، آیات 22 ـ 23.
[26] . سفینه البحار، ج 1، ماده رحم.
[27] . ر.ک: بقره (2)، آیه 27، رعد (13)، آیه 25، و محمد (47)، آیات 22 ـ 23.
[28] . اصول کافی، ج 2، ص 448.
علی اصغر الهامی نیا ـ برگرفته از کتاب اخلاق اسلامی ج1، ص182