معنای وقف
وقف در لغت، به معنای «باز داشتن، درنگ کردن» می‌باشد، و در اصطلاح، عبارت است از «قطع صوت در هنگام قراءت برای تازه کردن نفس و سپس ادامه قرائت» (که ابتداء نامیده می‌شود.)
روش وقف در کلمات قرآن
در هنگام وقف تغییراتی در آخر کلمات به شرح ذیل داده می‌شود:
1ـ کلماتی که با تاء گرد (ه) ختم شده است با هر حرکتی که باشند تبدیل به هاء ساکن (هْ) می‌شود، مانند:
(تُقیهْ) ـ زَکوهِ (زَکوهْ) ـ مَرَّهٍ (مَرَّهْ).
کلماتی که با تاء کشیده (ت) نوشته شده است فقط ساکن می‌شود، مانند:
رَحْمَتُ (رَحْمَتْ) ـ سُنَّتَ (سُنَّتْ) ـ نِعْمَتَ (نِعْمَتْ).
2ـ تنوین کلمات منصوب، تبدیل به الف مدّی می‌شود، مانند:
رَحیماً (رَحیما) ـ ماءً (ماءا) ـ هُدیً (هُدی)
3ـ بقیّه کلمات، ساکن می‌گردد، مانند:
یَقْتُلُونَ (یَقْتُلُونْ) ـ فَاتَّقُونِ (فَاتَّقُونْ) ـ نَسْتَعینُ (نَسْتَعینْ) ـ هُوَ (هُو) ـ مُسْتَقیمٍ (مُسْتَقیمْ) ـ نَهَرٌ (نَهَرْ) ـ هِیَ (هی)
مورد اوّل و دوّم، وقفِ به ابدال و سوّمین مورد، وقف به اسکان نام دارد.
لازم به یادسپاری است کلماتی که در آخر آنها «الف، واو، یاء مدّی» می‌باشد در هنگام وقف تغییری در آنها داده نمی‌شود، مانند:
کَلاّ ـ یُدْعی ـ رَبّی ـ کُلُوا
اقسام وقف
وقف بر دو نوع است: اختیاری، اضطراری
1ـ وقف اختیاری: وقفی است که به اراده و تشخیص صورت گیرد که طبعاً باید کلام تمام باشد و بر سه قسم است: تامّ، کافی ـ حَسَن.
وقف تامّ: وقفی است که کلام از نظر لفظ (دستور زبان) و معنی کامل بوده و به ما بعد بستگی نداشته باشد، مانند وقف بر «وَ اُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» و ابتداء از «اِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا…».
وقف کافی: وقفی است که کلام از نظر لفظ کامل ولی از جهت معنی ارتباط به ما بعد داشته باشد، مانند وقف بر «رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا» و ابتداء از «اِنَّکَ اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ».
وقف حسن: وقفی است که کلام از نظر معنی کامل و از نظر لفظ ناقص باشد بدین صورت که عبارت دوّم از نظر دستور زبان به عبارت اوّل بستگی دارد، این نوع وقف را چون تغییری در معنای کلام نمی‌دهد حَسَن نامیده‌اند ولی ابتداء از ما بعد جایز نمی‌باشد، مانند وقف بر «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» و ابتداء از «رَبِّ الْعالَمینَ».
2ـ وقف اضطراری: وقفی است که به سبب اتمام نفس، عطسه، سرفه، فراموشی آیه و غیره در موردی که کلام از نظر لفظ و معنی هر دو ناقص بوده اتّفاق می‌افتد و به آن وقف قبیح نیز می‌گویند که لازم است از محلّ مناسب ما قبل، ابتدا شود.
ابتداء
ابتداء همیشه اختیاری است و باید از محلّی ابتدا نمود که دارای معنی مستقلّ و رساننده مقصود باشد و این نکته باید در نظر باشد که با توجّه به شرایط نَفَس و طولانی بودن آیه از بهترین محلّ ممکن ابتدا شود.
تمرین
صَلوهَ ـ سَنَهٍ ـ رَشَداً ـ ذَکَرَهُ ـ هِیَ ـ سَماءً ـ لِلْعالَمینَ ـ رَحْمَتُ ـ فِی الْقُبُورِ ـ مِنْ خَوْفٍ
علامات وقف
چون شناختن محلّ‌های وقف و ابتداء بستگی به آموزش زبان عربی دارد و معمول مردم با آن آشنایی ندارند، لذا برای شناسایی موارد آن، علامتهایی مقّرر گردیده تا در هنگام تلاوت قرآن، بدانها توجّه شده و خللی در معنای آیات پدید نیاید.
نخستین شخصی که این علامتها را وضع کرد علامّه سجاوندی بود لذا آن علامتها به رموز سجاوندی مشهور گردید.
بعد از علاّمه سجاوندی، علامتهای دیگری وضع گردید، کثرت علامتها باعث سردرگمی قاریان قرآن می‌شد لذا علمای مصر به منظور اتّحاد و اتّفاق رموز وقف، علامتهای ذیل را انتخاب کردند که به توضیح آنها می‌پردازیم.
(م): علامت وقف لازم است که اگر به وصل خوانده شود بیم تغییر معنی می‌رود، مانند:
اِنَّما یَسْتَجیبُ الَّذینَ یَسْمَعُونَ (م) وَالْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللهُ ثُمَّ اِلَیْهِ یُرْجَعُونَ.
(لا): نشانه عدم جواز وقف است که اگر اضطراراً در این محلّ وقف شود باید از محل مناسب ما قبل، ابتدا کرد، مانند:
وَلَئِنِ اتّبَعْتَ اَهْوائَهُمْ بَعْدَ الَّذی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ (لا) ما لَکَ مِنَ اللهِ مِنْ وَلِیِّ وَلا نَصیرٍ.
لازم به به یادسپاری است که این علامت در مورد وقف حسن نیز به کار می‌رود تا بدان توّجه شده و در صورت وقف، از ما بعد ابتدا ننمایند.
(ج): علامت وقف جایز می‌باشد که در این مورد، وقف و وصل یکسان است، مانند:
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَاَهُمْ بِالْحَقِّ (ج) اِنّهُمْ فِتْیَهٌ امَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنا هُمْ هُدیً
(قلَی): نشانه جواز وقف است و اشاره به این که وقف بهتر از وصل می‌باشد.
در بعضی از قرآنها به جای آن از علامت «ط» استفاده می‌کنند که به معنی وقف مطلق آمده است یعنی وقف بر این کلمه و ابتداء از ما بعد مطلقاً خوب است، مانند:
«وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ (قلی) قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ»
(صلی): علامت وقف جایز و اشاره به این که وصل بهتر از وقف است و ابتدا از مابعد نیز مانعی ندارد.
در برخی از قرآنها به جای آن از علامت (ز) استفاده می‌کنند،مانند:
اُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبَّهِمْ (صلی) وَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
(:. :.) نشانه وقف مُعانقه است که بر روی دو کلمه نزدیک به هم قرار می‌گیرد و نباید روی هر دو محلّ وقف شود، مانند:
ذلِکَ الْکِتابُ لارَیبَ :. فیهِ :. هُدیً لِلْمُتَّقینَ.
– نکاتی چند در مورد وقف و ابتداء
1ـ وقف در پایان هر آیه سنّت پیامبر اسلام می‌باشد، هر چند از نظر لفظ و معنی ناقص باشد با وجود این در اینگونه موارد، وصل آیات نیز اشکالی ندارد بلکه بهتر است، مانند:
فَوَیْلٌ لِلْمُصَلّینَ(لا) اَلَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ.
2ـ موارد عدم جواز وقف و ابتداء به محلّ‌هایی که با علامت «لا» مشخّص گردیده خلاصه نمی‌شود و از علامت «لا» در محلّی استفاده می‌کنند که اشتباه انگیز باشد، بنابراین، در محلّ‌های بدون علامت نیز وقف جایز نیست و به طور کلّی محلّ جواز و یا لزوم وقف با علامتهای یاد شده مشخّص گردیده است که باید رعایت شوند.
